N. A. Egamberdieva n. A. E g a m b e r d ie V a

Ibtidoiy davr xususiyatlarini aniqlang 
(Charxpalak texnologiyasi)
№ D avr xususiyatlari
Paleolit
M ezolit
N eolit
Eneolit
Bronza
1
D ehqonchilik 
vujudga kelgan
2
0 ‘q -y o y ixtiro 
qilingan
3
M uzlik davri 
hukm ron bo‘lgan
4
S un’iy olov ixtiro 
qilingan
5
Sopol ixtiro 
qilingan
6
O dam lar g ‘orlarda 
yashagan
7
Chorvachilik 
vujudga kelgan
8
Odam lar
ko‘chmanchi hayot 
kechirishgan
9
Neandertal odam 
yashagan
10 Ijtimoyi tengsizlik 
vujudga kelgan
и
M ikrolit qurollar
92

---

ishlab chaqarilgan
12
Sug‘orma 
dehqonchilik 
vujudga kelgan
13
Bug‘ular ovlangan
14
Ilk shaharlar 
vujudga kelgan
15
Mis ixtiro qilingan
16
M akrolit qurollar 
ishlangan
17
Nukleuslar
ishlangan
18
Mustahkamlangan 
qishloqlar v/k
19
Patriarxat davri 
boshlangan
f
20
Qoya tosh suratlar 
ko‘p ishlangan
9-12 to‘g ‘ri javob "qoniqarli" 
13-16 to ‘g ‘ri javob "yaxshi" 
17-20 to ‘g ‘ri javob "a’lo"
93

---

I V BOB.
QADIMGI VA 0 ‘RTA ASRLAR DAVRI MADANIYATI
l-§. Qadimgi davr madaniyati
Qadimgi davrda ijtimoiy - iqtisodiy taraqqiyotida tub o ‘zgarishlar 
sodir boMgan. Bunda, birinchi navbatda ishlab chiqarish 
usuli va 
m ulkchilik shakllari tubdan o ‘zgargan. Bu tem ir davri jam iyatining 
rivojlanishi asosida vujudga kelgan boMib, jam iyatda shaharlar, davlatlar 
va jahon imperiyalari tarkib topgan. Aholi o ‘rtasida tabaqalanish 
kuchaygan. Zodagonlar, qohinlar, jangchilar, hunarmandlar, dehqonlar, 
chorvadorlar patriarxal oilaning kichik a ’zolari - xizm atkorlar «qulllar» 
- jam iyatning asosini tashkil etgan. Lekin qulchilik hamma mam lakat va 
halqlarda ham bir xil taraqqiy etmagan. Ular Yunoniston va Rimda 
o ‘zining eng rivojlangan-klassik shakliga ega boMgan. Bu mamla- 
katlarda ishlab chiqarish usulining asosini qullar mehnati tashkil etgan. 
Q ullar xuddi jonli buyum tariqasida foydalanilgan. Ularning hech 
qanday huquqi boMmagan. Ular eng ogMr ishlarda betinim ishlashga 
m ajbur etilgan.
0 ‘rta Osiyoda esa, ishlab chiqarishning asosini erkin dehqon 
jam oalari tashkil etgan. Qul nomi ostida yuritilgan xonadon xizmat- 
korlari mehnatidan esa, faqat uy yumushlarini bajarishda foydalanilgan 
va ularga oilaning kichik a ’zosi sifatida qaralgan. 0 ‘rta Osiyoda uy 
qulchiligining vujudga kelishini tabiiy iqtisodiy sharoit taqoza etgan. Bu 
asosan, sug‘orma dehqonchilik xo‘jaligi bilan bogMiq. T o ‘g ‘onlar, 
ariqlar, kanallarni qurish va tozalab turish kabi ishlarni faqat jam oaning 
erkin, o ‘z mehnatidan manfaatdor aholigina bajara olgan. Bu ishlarni 
bajarishda sustkashlik, loqaydlik, beparvolikka y o ‘1 qo‘yib boMmagan.
Arxaik davr taraqqiyoti m iloddan avvalgi VI asrda dunyodagi 
birinchi im periyaga asos solgan Erondagi ahamoniylar sulolasi tarixida 
aks etgan. Ular o ‘zlariga qaram oMkalar to‘g ‘risida k o ‘plab m a’lumotlar 
qoldirganlar. Ular jum lasiga Bexistun qoya toshlaridagi tasvirlar, Naqshi 
Rustam va Persepol saroyidagi tasvirlarni keltirish mumkin. Ularga 
bo'ysungan mamlakatlarda ahamoniylar madaniyatiga xos boMgan 
moddiy m adaniyat izlari topilgan. Shuningdek, imperiyada yagona pul 
tizimi(darik), yagona aloqa tizimi va diniy e ’tiqod(zardushtiylik)
94

---

shakllantirilgan. Buyuk ipak y o ‘lining dastlabki shahobchasi «Shoh 
yuli» xuddi shu davrda o ‘z faoliyatini boshlagan.
Ahamoniylar imperiyasi 200 yilcha hukmronlik qilgan. M il.aw .IV
asrda jahon sahnasida yunon-m akedonlam ing gegemonligi ko'rina 
boshlaydi. 
M il.avv.V II-IV
asrlarda yuksak 
madaniyat yaratgan 
yunonlar, 
mil.avv.IV asrda Makedoniyali 
Aleksandr tomonidan 
bo‘ysundiriladi va u boshka xalqlami, shu jum ladan, ahamoniylar 
imperiyasini ham o ‘ziga bo‘ysundirib, ikkinchi jahon imperiyasini 
tashkil etadi. Shu tariqa Aleksandr Makedonskiy tobe qilgan xalqlarda 
yunon madaniyati kirib kela boshlaydi.
M il.avv.IV asrdan boshlab yunon tangalari jahon savdosida etakchi 
o ‘rinni egallaydi. Qadimgi davrda tanga mil.avv. VII asr boshida Kichik 
Osiyodagi Lidiyada paydo boMgan va shu davrdan tanga pullar ishlab 
chiqish Yunoniston, M esopotamiya, Eron, M isr va boshqa davlatlarga 
yoyilgan. Qadimgi davrda tanga pullar uch xil m etall-oltin, kumush va 
misdan ishlangan, ulardan kumush keng iste’molda boMgan. Lidiy halqi 
yaratgan tangalar dumaloq yoki tuxumsirfion shaklda boMib, ularga 
davlat tam g‘asi bosilgan. Yunonlaming pullarida esa, badiiy jihatdan 
tasvirlar mukammal 
bo'rttirib ishlangan. Ularga ko'proq mifologik 
suratlar ishlangan. Shuningdek, har bir mamlakatning o ‘z tangalari ham 
boMgan. Ularda ko‘pincha o ‘z podshosining surati, uning nomi va ular 
e ’tiqod qiladigan xudolar tasviri boMgan.
Qadimgi davrda dehqonchilikning rivojiga alohida e ’tibor bilan 
qaralgan. Erga asosan omoch va so‘qa bilan ishlov berilgan. Pantikapey 
tanga pullarida so‘qaning tasviri ham saqlanib qolgan. Uning tishi yotiq, 
shoti egri va qoM ushlaydigan dastasi tikka qo ‘yilgan. So‘qa va omoch 
temirdan ishlangan.
Don dastlab yorg‘uchoqlarda yanchilgan, antik avtorlam ing maMu- 
motlariga ko‘ra, yorg‘uchoqlarda cho'rilar ishlagan. Neolit davridan to 
antik davrgacha yorg‘uchoqlar deyarli o ‘zgarmagan. M il.av.IV -III 
asrlarda q o ‘I tegirm oni tarqalgan. U Italiyada ixtiro qilingan. QoM 
tegirmon ustm a-ust qo‘yilgan ikkita yumaloq yassi toshdan iborat 
boMib, bu toshlarni aylantirib, un tortganlar. Uning pastki toshi qavariq, 
ustidagi botiq boMib, ikki tosh oM-tasiga don sekinlik bilan to ‘kib 
turilgan. Kichikroq tegirm onlar qoM bilan aylantirilgan, kattalarini esa, 
cho‘ri yoki hayvonlar 
aylantirganlar. Mil.avv. II asrga kelib, qoM 
tegirmonlari deyarli barcha mamlakatlarga tarqalgan. Mil.avv. I asrda 
suv tegirmoni Rimda ixtiro qilingan, lekin u keng tarqalmagan.
95

---

U bizning davrim izgacha saqlanib qolmagan. Faqat antik davr muallif- 
lari asarlarida yozib qoldirilgan.
Qadimgi davrda sopol buyumlari ishlash texnikasi takomillashgan. 
Yunonistonda o ‘ziga xos idishlar ishlangan. Amfora (ko‘za) eng ko‘p 
ishlatadigan idish boMgan. Amforaning og‘zi tor, tagidan yuqoriga 
tomon kengaytirilib ishlangan, ikkita dastasi boMgan. Uning ichiga har 
xil narsalar solib tashiganlar. K o‘proq don, vino, yo g‘, suv, baliqlar 
solingan. K em alam ing katta kichikligi ularga siqqan am foralar soni 
bilan belgilangan. Don, vino va suv saqlashda yana - pifos degan 
idishdan ham foydalanganlar. Bu katta sopol xum boMib, unga bemalol 
odam ham siqqan. K atta pifoslar erga ko‘milib, undan om bor sifatida 
foydalanganlar.
Y unonlar 
sopol 
idishlarni 
kulolchilik 
charxida 
ishlaganlar. 
R o‘zg ‘orda ishlatadigan idishlar yaxshi pishirilgan, ulam ing ranggi sariq 
va pushti rang boMgan. Sopol idishlarga turli badiiy bezaklar berilgan. 
Badiiy sopol buyumlar naqsh solishdan oldin va naqsh solingandan 
keyin ham ikki marta pishirilgan.
M il.avv.VI 
asrda yunonlarda sopollarga qora lak bilan ishlov 
berish keng tarqalgan. Idishlarda mifologiyaga doir yoki hayotdan 
olingan turli xil m anzaralar tasvirlari ishlangan. M il.avv.V -IV asrlarda