N a m a n c a n d a V l at universitkti viaxkamon q o d I r j o n o d I i j o n o V i c h d I n s h u n o s L i k

davlatlarda yashaydilar. Jumladan O’zbekistonda yashaydigan Sunniylar 
uchun Makka, Madina, Ka’ba, Qur’on, Muhammad payg’ambar va to’rt 
xalifalar “choryorlar”, payg’ambar hadislari sunna to’plami muqaddas 
hisoblanadi. Sunniylar Allohni odam qiyofasida go’yo arshi a’lodagi o ’z 
taxtida o ’tirgan sharqona shahanshoh qiyofasida tasawur qiladilar.
Sunniylar siyosiy hokimiyat mamlakatni boshqaradigan oliy kuch, 
diniy jamoalar esa ularga bo’ysunuvchi va unga yordam beruvchi 
g ’oyalar kuchi deb bilganliklari uchun podsholar, amirlar, sultonlar 
yonida shayxu islom lavozimida oliy islom vakili turgan.
Sunniylar Shialardan farq qilib, Muhammad payg’ambar vafotidan 
keyin Alloh bilan odamlar o’rtasida vositachilik bo’Hshini tan olmay, 
podsholar payg’ambar yo’lini davom ettiruvchi Allohning erdagi vakili 
deb hisoblaydilar. Ali va uning avlodlarini imomatga, ya’ni musulmon 
jamoasiga rahbarlik qilish huquqi bor deyuvchi Shialar talabini ham 
inkor qiladilar. Shuningdek, huquq masalalarini hal qilishda, hayitlar 
xususida, g’ayridinlarga munosabatda, namozning juz’iy masalalarida, 
diniy masalalarda, fuqarolik huquqlarida, ruhoniylammg darajalari, 
masjidlar xususida, diniy tashkilotlar tuzilishida ham Sunniylik 
Shialikdan jiddiy farq qiladi.
Shariatga munosabat, uning tamoyillarini qo’llash jarayonida 
Sunniylikda to’rtta mazhab paydo bulgan: Bugungi kunda dunyodagi 
taxminan 1,55 mlrd. musulmon aholisining 90 foizini Sunniylar tashkil 
etib, mazhablar bo’yicha quyidagicha nisbatda bo’lingan: Xanifiylar 47 
foiz, shofiylar 27 foiz, molikiylar 17 foiz, Xanbaliylar 1.5 foiz.
100

---

Sunniylikka oid asosiy belgilar:
Oltita eng katta hadislar to'plamining ishonchliligini tan olish 
(Buxoriy, Muslim, Termiziy, Abu Dovud, Nasoiy va Ibn Maji 
tomonidan tuzilgan);
To'rtta huquq maktabining tan olinishi: Malikiy, Shofeit, Hanafiy 
va Hanbaliy mazhablari. Shuningdek bir qator akida maktablarini tan 
olish: Asaritik, Ashariylik va Maturidiylik.
1. Hanafiy mazhabining asoschisi Abu Hanifa va uning shogirdlari 
Muhammad ash-Shayboniy, Abu Y usuf va Zufar ibn al-Xuzayldir. 
Hanafiy mazhabi barcha huquq maktablari ichida eng keng tarqalgan. 
Xanafiylar Markaziy va Markaziy Osiyo, Janubiy Osiyo (Afg'oniston, 
Pokiston, Hindiston), Ozarbayjon, Turkiya, Suriya, Misr va boshqa 
mamlakatlarda yashaydilar. Rossiyada hanafitlar tatarlar, boshkirlar, 
nogaylar, qorachoylar, cherkeslar (Adige, kabardinlar, cherkeslar), 
abazinlar, 
Dog'istondagi 
ba'zi 
qumiklar 
va 
boshqa 
xalqlar. 
Xanafiylarning qonuniy ko'rsatmalar berish usuli quyidagi manbalarga 
asoslanadi: Qur'on, Sunnat, sahobalaming yakdil fikri, Payg'ambar 
sahobalarining shaxsiy fikri, Qur'on, Istixsan va mahalliy odatlarga 
o'xshash hukm. Abu Hanifaning deyarli barcha merosi shogirdlariga 
og'zaki ravishda berilib, ular o’z mazhabining asoslarini yozib, 
tizimlashtirganlar. Uning eng mashhur o'quvchilari (egasi) Abu Yusuf 
va Muhammad ash-Shayboniy Abu Hanifa maktabini 
saqlash, 
tizimlashtirish va tarqatishda katta rol o'ynagan. Hanafiy mazhabida 
huquqiy 
qarorlami 
qabul 
qilish 
usullaridan 
biri 
bu 
maktab 
ma'muriyatining hukmlarining aniq ierarxiyasi (Abu Hanifa, Abu Yusuf, 
ash-Shayboniy va boshqalar). Agar biron bir muammo uchun ikkalasini 
ham, istisnoni ham ishlatish mumkin. Hanafiy maktabini davlatning 
huquqiy asoslari bilan qiziqqan abbosiylar qo'llab-quwatladilar. Abu 
Yusufni xalifa Horun ar-Rashid Bog'dodning oliy qozisi (qadi) qildi va 
o'zi bu mazhab vakillariga ustunlik berib, viloyatga qozilami tayinladi 
va shu tariqa uning tarqalishiga hissa qo'shdi. Usmonli va Mug'al 
imperiyasida hanafiy mazhabi davlat maqomini oldi.
2. Malikiylar mazhabining asoschisi M alik ibn Anas. Imom Malik 
qonuniy buyruq va hukm chiqarish uchun quyidagi manbalarga
101

---

tayanadi: Qur’on, Sunna, "vositachilaming harakatlari", Payg'ambar 
sahobalarining fikrlari, taqqos (qiyos) bo’yicha hukm va "foyda uchun 
mustaqil hukm". Malikning shogirdlari uning faoliyatini davom ettirib, 
mazhabning shakllanishiga zamin yaratdilar. Malikitning huquqiy 
ma'nosi ko'plab mamlakatlarga tarqaldi. Madinaning o'zida va Hijazda 
bo'lgani kabi, bu mazhab mashhurlikka erishmadi, aksincha musulmon 
dunyosining g'arbiy qismida, Shimoliy Afrika va Musulmon Ispaniyada, 
shuningdek Quvayt va Bahraynda ko'plab izdoshlarini topdi.
3. Shofeiy mazhabining asoschisi Muhammad ash-Shafiqi. Bu 
mazhab Hanafiy va Malikiy mazhablarining kuchli ta'siri ostida 
rivojlangan va ulam ing xususiyatlarini idrok etgan. Huquqiy qaror 
(fatvo) qabul qilish uchun shofiy faylasuflari Qur'ondan, Muhammad 
payg'ambaming sunnatlaridan, obro'li huquqshunoslaming yakdil fikri, 
Muhammad payg'ambar sheriklarining fikri, shunga o'xshash hukmlar 
va ishsoblardan foydalanadilar. Hozir shofi’iylar Misrda, Sharqiy Afrika 
va Indoneziyada k o ’proq tarqalgan.
4. Hanbaliy mazhabining asoschisi Ahmad ibn Hanbaldir. Hanbalit 
mazhabi tarafdorlari soni bo'yicha eng kichik mazhabdir. Xanbalizmning 
dogmatik-huquqiy maktabi Saudiya Arabistoni va Qatarda rasmiy bo'lib, 
hanbalitlaming katta qismi BAA, Ummon Sultonligi va Fors ko'rfazi 
boshqa davlatlarida yashaydi. Hanbalit jamoalari Iroq, Suriya, Misr, 
Falastin va Afg'onistonda uchraydi. Xanbalizm 9-asrda Abboslar 
xalifaligidagi keskin 
ijtimoiy-siyosiy inqiroz davrida, 
"Qur'onni 
yaratish" haqidagi mutazilitlaming tamoyilini tan olish hukmron xalifa 
al-Ma'munga sodiqlik sinovi bo'lgan paytda shakllandi. Ahmad ibn 
Hanbal bu tezisga qo'shilishdan bosh tortdi va shunday atalmish qurbon 
bo'ldi. mikhny. Hanbalizm tarqalish xavfini ko'rgan musulmon 
jamiyatining eng konservativ qismi to’g'risida fikr bildirdi. Ular barcha 
musulmonlaming 1,5 foizini tashkil qiladilar.
Shialar (arabcha Shia - tarafdorlar guruhi demakdir) Ali va uning 
o ’g ’illari Hasan, Xusayn, ulaming avlodlari -jami 12 ta imomni 
Muhammad payg’ambaming birdan-bir qonuniy vorislari deb biladilar. 
Shialar «imomiyat inoyati Alloh» deb xalifalik hayotida barcha huquq 
va imtiyozlar imomiyatda bo’lishi, hokimlik imom qo’lida bo’lishi, bosh
102

---

imom xalifaning o ’zi bo’lishini talab qiladilar. Musulmon jamoa mulki 
barcha musulmon manfaatiga xizmat qilishi lozim deb hisoblab, boy 
ham o ’ta qashshoqlar ham bo’lmasligi zarur deydilar. Tug’ilgan yili 
noma’lum b o ’lgan imom Ja’faming ikkinchi o ’g ’li Ismoilning g ’oyib 
bo’lgan o ’g ’li imom Mahdini qaytib kelib er yuzida adolat o ’matadi deb 
ishonadilar. Shialar Alloh har bir musulmonning qalbida, dilida 
bo’lganligi uchun hamma narsani ko ’rib turadi deb tasaw u r qiladilar. 
Shialar Q ur’onni tan oladilar, ammo “ 115 ikki yoritgich” degan surani 
undan ataylab tushirilib qoldirilgan deb da’vo qiladilar. Bu surada Ali 
Muhammad Allohning nuri, lekin Ali Allohning valiysi deb ishonadilar. 
Hozir Shialar Iraq, Yaman, Eron, Livan, Ozarbayjonda, Tojikistonning 
tog’li Badahshon avtonom viloyatida yashaydilar.
1979 
yilda 
Eronda 
Shialar 
rahnamosi 
Humayniy 
butun 
musulmonlar olamida Shialar hukmronligini o ’matishga da’vat qilgan 
edi. Hozir ham bu g ’oya tarafdorlari mavjud.
Shialar “Axbor” - Ali va uning avlodlari to ’g ’risidagi muqaddas 
rivoyatlar to ’plamiga Qur’ondan keyingi manba sifatida qaraydilar. 
Shialar Iroqdagi Karbalo dashtini Qum shahri va N ajof shahridagi Ali 
Hasan, Husayn, Fotima va 12 ta imomlar jasadi yotgan joylarni ziyorat 
qiladilar.
Shialar muharram oyida (1-10 mart) motam tutib “Oh Husayn, voh 
Husayn” deb baland ovozda yig’lab o ’z tanalariga urib, ko’cha 
yurishlarini o ’tkazadilar. Ashurlik marosimi ham qiladilar. Horijiylar 
fuqarosi firqa tarafdorlari Ali bilan Abu Sufyonning o ’g ’li, Suriya 
hokimi Muvoia o ’rtasida Usmon vafotidan keyin xalifalik uchun 
boshlangan shiddatlik kurash vaqtida Alining Muoviya kelishishidan 
norizo bo’lgan 12 ming askar Ali armiyasidan ajralib (arabcha “haraja”, 
“chiqish”) chiqib ketgandan keyin paydo b o ’ldi. Horijiylar Muoviyaga 
ham Aliga ham qarshi kurashib Jazoir, Ummon, Zanjibar, Tunis, 
Liviyada o ’z mustaqil davlatlarini tuzganlar. Bu davlat Rustamiylar 
sulolasining hukmronligida edi.
Horijiylar diniy jam oa davlat rahbarini saylab q o ’yilishi lozim deb 
hisoblaganlar. 
Saylanadigan 
shaxsning 
tarjimai 
holiga 
e ’tibor
103

---

qilinmagan. Ularning fikricha, har bir diniy jam oa o’ziga imom saylashi 
va uni o ’midan tushirishi mumkin.
Ular jamiyat tepasida ruhoniylar turishini talab qilgatilar, 
saylangan imom esa ularning jamoasidan davlat idorasidagi vakil 
b o’lgan. Horijiylar dindan qaytgan bid’atchilarni dushman deb bilganlar. 
«Dinning sofligini» saqlashga harakat qilganlar. О 4a shafqatsiz 
tamoyillar sababli horijiylar VII asming ikkinchi yarmidan boshlab bir 
qancha mustaqil sektalarga bo’linib ketgan. Jumladan, Azrikiylar, 
Ibodiylar, Sufriylar sektalari o ’z imomlari nomlari bilan atalgan holda 
paydo bo’lgan.
Zeydilar firqasi VIII asr o’rtalarida, 740 yilda Kufada ummaviy 
xalifa Xishonga qarshi xalq qo’zg’oloniga boshchilik qilgan Zeyd ibn 
Ali nomi bilan atalgan. Zeyd Alining evarasi Husayning nevarasi edi. 
Zeydilar 864 yili Eroninng shimolida o ’z davlatlarini tuzgan. Bu davlat 
300 yilcha yashagan. 901-yilda esa ular yamanda davlat hokimiyatini 
qo’lga olganlar. Zeydilar diniy e ’tiqodni amaliy harakat bilan qo’shishni, 
erkin fikrlashni, taqdirga ishonishni, Q ur’onning azaldan mavjudligini, 
Allohning so’zi ekanini tan oladilar. Ular ko’pincha Shia marosimlariga 
amal qilishadi, o’z turmush tarziga ko’ra Sunniylarga yaqin turishadi.
Ismoiliylar sektasi. Bu sekta VIII asming ikkinchi yarmida 
bog’dod xalifaligida paydo bo’lgan. Mazkur sekta Ja’farning o ’g ’li 
Ismoil nomi bilan bog’liq. Ismoiliylar diniy ta’limotida “dunyoviy aql” 
va “dunyoviy ruh”ga e’tiqod qilish asosiy o ’rin egallaydi. Ular turli 
davrlarda turli xalqlarga payg’ambarlaming yubori-lishi “dunyoviy 
a q f’ning namoyon bo’lishi deb hisoblashadi. Ular 7 ta payg’ambami: 
Odam Ato, Ibrohim, Nuh, Muso, Iso, Muhammad va Ismoilni tan 
olishadi. Ularning fikricha imomlar payg’ambarlaming vorislaridir.
Islomda yana ibodiylar, imomiylar, nusariylar, alilohiylar, 
ahmadiylar kabi o ’nlab sektalar mavjud.
A sh ariy lar maktabining asoschisi - taniqli musulmon mutafakkiri 
va faylasufi Abul-Hasan al-Ashariy (873 yoki 874-935). Ashariylar 
g'oyalari asosan shofiylar va malikiylar orasida tarqalgan. X-asrdan 
keyin asharizm kalamaning asosiy maktabiga aylandi. Asharizm 
mutatsitlaming "mutlaq ongi" ta'sirini yumshatishga qaratilgan ilohiy
104

---

xususiyatlami tushunishda mutazilitlar va asaritlaming pozitsiyasi, iroda 
erkinligi tarafdorlari (kadaritlar) va predestastiya tarafdorlari (jabaritlar), 
nominalizm va realizm o'rtasidagi teologik masalalaming echimini 
namoyish etdi. Ashariylar taklidlami rad etishdi (diniy hukmlarni ko'r- 
ko'rona kuzatib, ulam ing hukmlari haqiqatligiga shubha qilmaydilar) va 
hodisalar o'rtasida tabiiy sabablar munosabatlari mavjudligini inkor 
etishdi. Asharizm, umuman Kalom singari, ratsionalizm, antiterrorizm 
va falsafiy masalalarga urg'u bilan ajralib turadi. Al-Shahrastani va ar- 
Roziy faoliyatidan boshlab, islom va sharqiy peripatetizm o'rtasida 
yaqinlashuv bo'lib, natijada ulaming birlashishi tugadi.