N e I t va gaz m ahsulotlarining I izik-kimyoviy tahlili

F IZ IK -K IM Y O V IY T A H L IL I
1.1 - § . N eft va gaz m ahsulotlarining tuzilishini tadqiq qilishda 
fizik-kim yoviy tahlil usullaridan foydalanish
H ozirgi zam on tasavvurlariga ko ‘ra, yorug‘lik ham zarracha, ham
t o ‘lqin xususiyatiga ega. B oshqacha aytganda, tovush va suv yuzidagi 
t o ‘lqinIar u c h u n xos qonuniyatlarga yorug‘lik ham b o ‘ysunadi. Suvga 
b iro r jism tashlansa, suvning shu joyid an h a r tom onga halqasim on 
to 'lq in la r tarqalishi m a ’lum. B unda tashlangan jism ning kinetik ener- 
giyasi m u h it (m isolim izda suv) zarrachalarini tebranm a harakatga 
keltiradi.
Z arrach alarn in g teb ran ish y o‘nalishi t o ‘lqinning tarqalish y o ‘na- 
lishiga perpendikulardir. T ovush t o ‘lqinlarid a esa teb ran ish b ilan
tarq alish y o 'nalishi bir xil. Suv yuzasida tarqalayotgan to 'lq in la r 
uchun quyidagi kattaliklar xos: ikkita tepalik («o'rkach») yoki chuqurlik 
o ‘rtasidagi masofa; t o ‘lqinning balandligi va uning tarqalish tezligi. 
Ikkita o ‘rkach yoki chuqurlik orasidagi m asofa to ‘Iqin uzunligi deyiladi 
va X (lyam b d a) b ila n b elg ilan ad i. T o ‘lq in n in g balan d lig i uning 
amplitudasi deyiladi. T o ‘lqin tarqalayotgan jo y d an sal yuqoriroqdagi 
b ir nuqtu bclgilanib, sh u n u q ta d a n b ir sek u n d d a o 'tg a n b alan d lik
yoki chuqurlik (bosh q acha aytganda, tebranishlar) soni aniqlansa, 
to 'Iq in chastotasi topilgan b o ‘ladi. C hasto ta od atd a v (nyu) harfl 
bilan ifodalanadi. C h asto ta birligi qilib gers qabul qilingan. Bir gers 
deganda to'Iq in n in g sekundiga b ir m arta tebranishi tushuniladi.
T o 'Iq in n in g tezligi, uzunligi va chastotasi bir-biriga b o g ‘liq. 
A ytaylik, b iro r to vu sh t o ‘lq in i m an b ay in in g c h a sto tasi 200 ta b o 'l-
sin, y a ’ni m anba sekundiga 200 ta to ‘lqin chiqarsin. T o ‘lqin bir 
sekundda bosib o 'tad ig a n m asofa d  ga teng, deylik. Tovush u c h u n
d =  338,4 m ctrga teng. S hu n day qilib, shu m asofada 200 t o ‘lqin 
joylashadi. U holda, bitta t o ‘lqinning uzunligi 1,692 m etrga teng. 
K o ‘rinib turibdiki, to 'Iq in n in g uzunligi X ni to p ish uch u n uning bir 
sekundda bosib o 'tad igan m asofasini tebranishlar chastotasiga b o 'lish
H
6

---

zarur. Tovush (u m u m an , istalgan jism ) sekundiga bosib o ‘ta oladigan 
m asofa un in g tezligini bildirgani sababli X = v b o 'ladi. U shbu teng- 
lam a faqat tovush u c h u n em as, balki istalgan, m asalan, yorug‘lik 
to ‘lqinlariga ham t o ‘g ‘ri keladi. U holda
A. = - , С = X - \
V
kabi yozish m um kin.
Y o ru g ‘lik va e le k trm a g n it t o ‘lq in la r u c h u n С o ‘z g a rm asd ir 
(300000 k m /sek ). D em ak, yuqoridagi tenglam aning chap tom oni 
o 'zgarm as ekanligi e ’tiborga olinsa, X bilan v o 'z a ro bir-biriga bog‘- 
liqligi kelib chiqadi. T englam aning o ‘ng to m o n i С ga teng b o ‘lishi 
uch u n X oshsa, v kam ayishi zarur va aksincha. S hunday qilib, to'Iqin 
uzunligi va ch asto ta b ir-biriga teskari proporsional kattaliklardir.
Y orug‘lik — k o ‘zga k o ‘rinadigan nur. B u nd an tashqari, inson 
k o ‘zi sezm aydigan rentgen, ultrabinafsha, infraqizil n u rlar va radio- 
t o ‘lq in la r h am m avjud. N u rla rn in g b a rc h a tu rla ri elektrm agnit 
to ‘Iqinlar deyiladi. Turli xil n u rlar t o ‘lqin uzunligi ortib borishi tar- 
tibida joylashtirilsa, elektrm ag nit spek tr hosil b o ‘ladi. Bu spektr 
to ‘lqin uzunligi bir n echa yuz kilom etr b o ‘lgan quyi chastotali to ‘lqin 
(o ‘zgaruvchan tok) bilan boshlanib, t o ‘lqin uzunligi santim etrning 
yuz m illiondan bir ulushiga teng b o ‘lgan g a m m a-n u rlar bilan tugaydi. 
T o ‘lqin uzunligi eng k atta (10s sm ) b o 'lg a n ra d io to 'lq in la rn in g
chastotasi yuqoridagi tenglam aga k o ‘ra hisoblanadi:
С 
300000000 
-
2ППППП 
r
v “ X = 
Пш> 
=
3
0
0
0
0
0
sek -
T englam adan bu to ‘lqin sekundiga 300000 m arta tebranishi m a’- 
lum b o ‘ldi. Bu tenglam ani yorug‘lik nuri u c h u n ham bajarsak, bir 
sekunddagi teb ranishlar soni 400—800 trillion atrofida b o ‘lishiga 
ish o n c h h osil qilam iz. Bu c h asto tag a m uvofiq kelad igan to ‘lqin 
uzunligi ju d a kichik bodgani u c h u n uni kundalik turm ushga q o 'lla - 
niladigan o 'lch o v birliklari (km , m , sm , m m ) bilan ifodalab b o 'l- 
maydi. K ichik to 'Iq in uzunliklarini o 'lc h a sh u c h u n m ik ro n , m illi- 
m ikron, angstrem kabi birliklar qabul qilingan. 
1
m ik ro n =
1 0 ~ 4
sm, 
y a’ni m ikron santim etrning o 'n m ingdan b ir bo'lagi. M illim ikron 
esa m illim etrning m illiondan bir, san tim etrn in g esa o 'n m illiondan 
bir qism ini tashkil qiladi: 1 m m k = 1 0 
6
m m = 10 
7
sm. T o 'Iq in
uzunlikni o 'lch ash da k o 'p in ch a angstrem q o'llaniladi. 
1
angstrem
7
Г

---

1
А =
1 0
7
m m , y a’ni angstrem — m illim etrning o ‘n m illiondan bir 
qisnii. 1 m m k =10 A . M illim ikron b a ’zan n an o m etr (im) deb ham
yuritiladi. K o'zga ko'rinadigan nurlar to 'Iq in uzunligi 400—800 m m k 
yoki 4000—8000 A oralig'ida yotadi.
Elektrm agnit spektrdagi h ar qanday nur m uayyan energiyaga ega 
b o 'lad i. B osh qach a aytg an da, h a r qan d ay n u r m a ’lum energiya 
tashiydi. Bu energiya nur chastotasi bilan bog'liq bo'lib, uning miqdori