N e I t va gaz m ahsulotlarining I izik-kimyoviy tahlili

1 .2 -§ . Yorug‘likning yutilish qonuniyatlari va yutilish 
spektrlarini ifodalash usullari
Tnfraqizil, ultrabinafsha va ko‘zga ko'rinad ig an nurlardan foyda- 
lanib hosil qilinadigan spektrlar optik spektrlar deyiladi. B unday 
spektrlar uchun yorug'lik yutilishining u m um iy q o nuniyatlari m avjud 
b o 'lib, bu q onuniyatlar o'rganilayotgan yoki tekshirilayotgan m odda 
va yutilayotgan nurning m iqdoriga bog'liq. Bu bog'liqlik Lambert- 
Buger-Ber qonuni orqali ifodalanadi. Tekshirilayotgan neft va gaz 
m ahsulotlarid an olingan organik m o d d alar eritm asi orqali o 'tg a n

---

G a m m a -
spektrlar
T
O ptik spektr <
T elevideniye
Radio va 
y uqori 
chastotali 
texnika
Quyi
chastotali
texnika
1 A = 10 8 sm
1 m m k = 10 7 sm
1 mk = 10 4 sm
1 mm = 10 1 sm
1 m m = 102 sm
1 km = 10s sm
1000 km = 10s sm
>• G a m m a -n u rla r
;
I
U ltrabinafsha nurlar 
Binafsha n urlar 
Ko'zga ko'rinadigan nurlar 
Qizil nurlar
-«----- Infraqizil nurlar
T S antim etrli to'Iqin
D etsim etrli to 'Iq in
j- U ltraqisqa to 'Iq in
| Q isqa to'Iqin 
_J- U zun va qisqa to'Iqin
• 
O 'zgaruvchan tok
1-rasm. Elektrmagnit spektr.
3
2-rasm. Spektral asbobning tuzilish sxemasi:
/ — nurlanish m anbayi; 2 — n am una joylashtirilgan kuveta; 3 — m onoxrom ator; 
4 — m o noxrom atorni kirish va chiqish tirqishi; 5 — fokuslanadigan optika; 6 — 
disperslangan to'r; 7 — nur qabul qiluvchi qurilma; 10

---

n u r intensivligi eritm a qavati qalinligi bilan uning konsentratsiyasiga 
teskari proporsionaldir:
I = I 0-l~kk,
(
1
)
bu yerda, 7
0
— eritm aga tushayotgan n u r tezligi, / — chiqayotgan 
n u r tezligi, / — eritm a qavatining qalinligi, к — yutilish koeffitsiyenti, 
c — eritm a konsentratsiyasi, / — natural logarifm asosi.
lg Lf = k lc . 
(
2
)
N u rnin g intensivligi deganda, uning am plitudasi yoki tebranish 
kengligi tushuniladi. U ni topish u c h u n (1) form uladan foydalaniladi.
N urning yutilish spektrlarini grafik usulda ifodalash uchun yutilish 
koeffitsiyentining t o ‘lqin uzunlikka b o g ‘liqligi asos qilib olinadi yoki 
ikkita o ‘zgaruvchan kattalik intensivlik va to ‘lqin uzunligini koordinat- 
lar o ‘qiga q o ‘yilib, spektr hosil qilinadi. K o ‘pin ch a, abssissa o ‘qiga 
todqin uzunligi, ordinata o ‘qiga esa intensivlik joylashtiriladi. M odda- 
ning spektri deganda, m uayyan chasto tada yoki todqin uzunlikda 
elektrm agnit tod qin ning q an ch a qism i yutilishi (yoki chiqarilishi)ni 
k o ‘rsatuvchi grafik tushuniladi. Agar (2) form ulada konsentratsiya 
m o l/litr, eritm a qavatining qalinligi sm da olinsa, e — yutilishning 
molyar koeffitsiyenti yoki ekstinksiya deyiladi:
D  = e • с ■
 I yoki г = —  
(3)
bu yerda, e — ekstinsiya.
U ltrabinafsha (U B )-spektroskopiyada, od atd a, o rd inata o ‘qiga e 
yoki \ge abssissa o ‘qiga esa m illim ikron (m m k), yoki angstrem ( A ) da 
ifodalangan to d q in uzunligi q o ‘yiladi (3-rasm ). IQ -spektroskopiyada 
esa o rd inata o ‘qiga quyidagi kattaliklardan biri joylashtiriladi.
I / I
q
 — o ‘tgan (yoki yutilm agan) n u r m iqdori, (///„)■ 
1 0 0
yutilmagan 
n u r foizi, (10 — / ) / / y u t i l g a n n u r m iqdori, 
( / 0
— / ) / / ■
1 0 0
yutilish
foizi, D — lg(I0/ I ) — optik zichlik, e = ^  ekstinksiya yoki m olyar
yutihsh koeffitsiyenti (qavati qalinligi 
1
sm bo'lgan 
1
m olyar eritm aning 
optik zichligi). T o dqin soni esa abssissa o ‘qiga q o £yhadi. T o ‘lqin 
soni — bu b ir sm m asofada joylashishi m u m k in b o d g an to d qin lar
soni bodib, s m
4
da olingan to d q in uzunligining teskari qiym atidir.
11

---

е
220 240 2 6 0 28 0 3 0 0 X, m m k
3 0 0
400 
500 X, m m k
a 
b
3-rasm . Kofein ( a )  va xinolin (b )  ning U B -sp ek trlari.
4-rasm . N eftd an olingan difenil efirining IQ -sp ek tri.
12

---

T o ‘Iqin soni s r r r
1
kabi belgilanadi (teskari santim etr). B a’zan abssissa 
o ‘qiga m ikronlarda ifodalangan to ‘lqin uzunligi qo'yiladi.
4 -rasm da IQ -spektrlarning k o ‘p q o ilan ilad ig an grafik ifodasi kel- 
tirilgan. N eft va gaz m ahsulotlaridan olingan m urakkab organik m od- 
dalarni tuzilishini o ‘rganishda, asosan, TQ-spektroskopiyadan foyda­
laniladi.