N I z o m I y n o m I d a g I t o s h k e n t d a V l a t p e d a g o g I k a u n I v e r s I t e t I m a m a s o L i j u m a b o y e V

—  Kallangnima  uchun  katta?
—  Davlatim  zo'r! M ehnatim   zo'r,  savlatim  zo'r,  m en  zo'r,  men  zo'r!
Bu  yoshdagi  bolalarga  tavsiya  etiladigan  ertaklam ing  asosiy  qismini 
to ‘g‘ri  so‘z,  halol,  pok  bo‘Iish,  yolg‘on  gapirmaslik,  birovlam i  aldarnaslik 
kabi  m azm undagi asarlartash k il  etadi. Masalan,  «P o stgo 'y  bola* (turkm an 
x alq   ertagi)ni  olib  ko'raylik.  E rta k   qahram oni  to ‘g‘ri  so ‘zligi,  kattalam ing 
pancí-nasihaílariga  quloq  solishi  bilan  yosh  kitobxonda  yaxshi  taassurot 
q o ld irad i,  ko‘p  bolalarning  havasini  keltiradigan  ish  qiladi.
Q aroqchilar azaldan y o m o n  odam lar.  U lar har doim  zo‘ravonlik qilib, 
bosqinchilik qilib  birovlam ing  m ol-m ulklarini  tortib  olishgan.
«Rostgo‘y bola»da  o ta  karv on  bilan  yo‘lga  chiqqan  o ‘g‘lining q o‘liga 
q irq   tanga oltin berib:
— 0 ‘g‘lim,  hecham yolg‘o n  gapirma,  halol bo‘lgin,  — deb nasihat qiladi.
Karvon  yo ‘!da  q aroqchilarga  duch  keladi.  Q aro qch ilar  noinsoflik,
bosqinchilik bilan ham m ani talaydilar, mol-mulklarini tortib oladilar. Ammo 
b o la e a  m utlaqo e ’tibor berm aydilar.  O ta nasihatini diliga jo  qilib oigan bola 
t o ‘g ‘ri so‘zligi bilan qaroqchi,  bosqinchi,  yo‘lto‘sarlikda nom  chiqargan bir 
n e c h a  m uttaham ni tarbiyalaydi,  ulam i halolligu to ‘g‘ri so‘zligi bilan mag‘lub 
qiladi:
S avdogarlar  yo‘l  y u rish sa   ham   m o ‘l  yurish ib d i,  b ir  joyga  yelib 
b o rish g a n d a   ularga  q a ro q c h ila r  hujum   qilishibdi.  Q a ro q ch ilar  o ‘zaro 
m aslahatlashib «mana bu yalangoyoqqa u-bu narsa bersakmikin?», deyishibdi.
Q aroqchilardan  biri  b o la n i  m asxara qilib so‘rabdi:
—  Ey,  yalangoyoq,  sen d a n   nim ani  ham  olish  m um kin?
—  M enda qirqta oltin  ta n g a  bor,  — deb javob beribdi bola.
— Senda qirqta oltin tan g a nim a qilsin? — deyishibdi qaroqchilar kulib.
S hun da bola ch oponining yoqasini yirtib,  oltin tangalam i  ko‘rsatibdi.
—  Nega  bulam i bizga  k o ‘rsatding?  — deb so ‘rashibdi  qaroqchilar.
—  Biz senga pul berm o q ch i edik, endi bo‘lsa buni  ham  olib qo'yam iz.
—  Hechqisi yo‘q, o ta m   halol b o ‘l,  yolg‘on gapirm a,  deb o ‘rgatganlar,
—  d eb  javob  beribdi  bola.
H ayron  bo'lgan  q aro q ch ilar  savdogarlarga  m ol-m ulklarini,  pullarini 
q ay tarib  berib,  halol m eh n at  qiiish  uchun  qaroqchilikdan  voz  kechishibdi.
«Sholg'om»  (rus  xalq  ertagi)  bu  davr  bolalar  kitobxonligida  asosiy 
o ‘rinda turadi.  Ertakjuda oddiy va sodda. Ammo m a' no  va mazm uni, asaming 
tarbiyaviy  ahamiyati  kutilganidan  ham   ziyoda.
Ertak juda jo‘n. Boboning sholg‘om  ekishi va bo‘liq sholg‘oinni ko‘plashib
www.ziyouz.com kutubxonasi

yulib olishi zikr etiladi. Ertakda ortiqcha so‘z y o ‘q, qahram on yo‘q. H am m asi 
risoladagidek.  A m m o   «Sholg‘om »da  k ic h k in to y la r  bilib,  q j l o q   s o lib  
o ‘sadigan jihatlari  ko‘p.  Birinchidan, boboning mehnatkasliligi yaqqol k o ‘zga 
tashlanib  turadi.  M abodo  bobo  sholg'om ni  yerga  ekib  o ‘z  holiga  ta sh la b  
qo'yganida u  m utlaqo  kattakon bo‘lib o ‘sm ag an  b o ‘Iar edi.  Boboning o ‘y i- 
xayoli sholg‘om da.  Kechasi-yu kunduzi sh o lg ‘om ga ishlov beradi,  p e s h o n a  
teri to ‘kib ko‘p m ehnat qiladi.  Demak, ertak d a bolani mehnatkash b o ‘lishga, 
xuddi  shu  bobo kabi dalada  ishlashga  chaqiriladi.
Ikkinchídan,  bola  beshikdan  boshlab  ahi!,  do‘st  bo ‘üb  o'sishi  k erak . 
Kimki  d o ‘stlar  bilan,  jam oa  bilan  ham fik r,  h am ko r  bo'lib  o ‘ssa  o ‘zig a 
ham ,  o ‘zgalarga  ham   yaxshi.
Y ana  ertakka  m urojaat  qiladigr.n  b o ‘lsak.  0 ‘sha  bo‘Iig‘,  k a tta k o n  
sholg‘om ni  yerdan  tortib,  sug‘irib  olish  m asalasi  yosh  kitobxon  u c h u n  
ju d a  qiziqarli.  Bobo,  buvi,  nabira,  kuch u k ,  m ushuk,  sichqonlarning  b ir 
yoqadan  bosh  chiqarib  harakat  qilishlari  b o lalam i  xursand  qiladi.  U la rd a  
shunday qilib  kuch  — birlikda tushunchasi  paydo qilinadL
Ertakning  uchinchi  jihati  m aktabgacha  t a ’lim  yoshidagi  b o lalarn in g  
orzu-niyati  bo'lm ish  tabiatni  sevish,  jo n iv o rla m i  asrash,  avaylash  o ‘ziga 
xos  o ‘rinda  turadi.  Kichkintoylar  bu  e rta k   orqali  kuchuk,  m ushuk,  h a tto  
sichqonni  ham   boqish,  asrash-avaylash  Iozim   ekanligini  bilib  oladilar.
Xuddi  bobo  singan  mehnatkash  bo ‘lish,  kuch  —  birlikda  tushunchasini 
dilga jo  qilib  kamoi  topish,  ayniqsa,  bu  tushuncha  ertak  tinglovchisining  dil 
to‘ridan joy olishi ertakning tarbiyaviy ahamiyati katta ekanligidan dalolat beradi.
Bu yoshdagi bolalar hayvonlar o‘rtasida  o 'z a ro  ahillik va d o 'stlik   k ab i 
xislatlarni  bilishni  istashadi.  Hayvonot  o la m id a   ham   do‘stga  m e h rib o n lik  
ko‘rsatish, bir-biriga g‘am xo‘r bo‘lish, y o rd a m   q o ‘lini cho ‘zish b o r ek an lig i 
«Arslon bilan it», «Echki, qo‘y va bo‘ri!ar» kabi ertaklarda beriladi. «Tuyaqush 
bilan  qoplon»ga  nazar  tashlaydigan  b o ‘lsak,  bu   ertakda  xuddi  o d a m la r 
orasida  bo‘lganidek  hayvonlar  o ‘rtasida  h a m   bir-birlariga  yordam   b e rish , 
ayniqsa,  boshlariga  kulfat  tushganda  y u ra k d an ,  sam im iy  ko‘m ak lash ish  
g‘oyasi  yotadi.
Qoplonning boshiga musibat tushdi. T o m o g ‘iga katta bir suyak q ad a lib  
qoldi.  D od-faryod qildi. Tuyaqush yordam ga kelib:
—  O sm onga  qarab  og‘zingni  ochib  tu r,  m en  suyakni  olib  q o ‘yay ,  — 
debdi  qoplonga.
Q o p lo n   o sm o n g a  qarab  o g ‘zin i  o c h ib   tu rib d i.  T u y aq u sh   u z u n  
tum shug‘ini  qoplonning  og‘ziga  solib,  tiq ilib   turgan  suyakni  sug‘u rib   o lib  
tashlabdi.
Q oplonning  k o ^ lari  ravshan  b o 4lib,  oMimdan  qutulibdi.
Bir  oz jo n i  orom   olgandan  keyin  q o p lo n   tuyaqushga  qarab  s h u n d a y  
debdi:
—  Sen  m ard  ekansan,  m enga  yaxshilik  qilding,  cndi  kel  ik k alam iz
www.ziyouz.com kutubxonasi

d o ‘st bo‘lamiz, za ru r v aq td a bir-birimizga yordam ga kelam iz, — debdi.
Tuyaqushga bu  g ap  m a ’qul bo‘libdi. Tuyaqush bilan qoplon ikkalalari 
d o ‘st  bo ‘libdilar.
Xalqda o ‘zga bilan d o 's t bo'Idingmi, bir um rga bo ‘i, uni yaxshi-yomon 
kunlaringda sinam a va u n g a  riyokoriik ko'rsatm a, degan gap bor. Tuyaqush 
b u   yo‘ldan  borm aydi.  O ra d a n   ko‘p  vaqt  o ‘tad i.  K unlardan  b ir  kun  u 
qoplonni  sinam oqchi  b o ‘lib j o ‘rttaga:
—  Voy  dod,  o 'la y a p m a n ,  qoplon  meni  qutqar!  —  deya  b o r  ovoz 
bilan  qoplonni  yordam ga  chaqiradi.
Qoplon chin so ‘zli, d o ‘stga sadoqatli, g‘am xo‘r va m ehribon boMganligi 
u ch u n   zudlik  bilan  tu yaqushning  oldiga  «shohbutoqlar  orasidan  ustidagi 
ju n la ri  yulinib,  h arsillab  yetib  kelibdi*.  Lekin  u  tuyaqushning  yuzida 
ta b a s s u m n i  k o ‘rib   h a y r o n   boM adi.  T u y a q u s h n in g   s u rb e tlik   b ila n  
«ko‘rm aganim ga  a n c h a   v aq t  b o ‘ldi,  ahd -p ay m o n im iz  esingdan  chiqib 
q o lm ad im i,  deb  seni  sin a b   ko‘rm oqchi  edim »,  degan  gapidan  qattiq 
ranjiydi,  dili  og‘riydi,  d o ‘stid an   ko‘ngli  qoladi.
D o ‘stini  ald ag a n   o ‘z in i  aldagan  b o ‘ladi.  S en  b irov ni  b ir  m arta 
aldadingm i,  tam om   u  senga ikkinchi  marta  ishonm aydi.  Tuyaqushda ham  
xuddi shunday boMadi.  B oshqa kuni bo‘ri uni ushlab yeb q o ‘ymoqclii b o ‘lib 
turganida  u  har q a n c h a b aq irib  chaqirm asin,  qoplon  uning ovozini  eshitsa 
h a m   d o ‘stim  jo ‘rttaga  dodlayapti,  deb  o ‘ylaydi  va  uning  oldiga  kelmaydi. 
Tuyaqush b o‘riga yem   boMadi.
K aptar azaldan in so n   bilan  yaqin  yashagan,  insondan  panoh  izlagan, 
insonga  ko‘m ak  bergan.  K a p ta r  qadim da bir  yurtdan  ikkinchi  yurtga,  bir 
odam dan ikkinchi odam ga m aktublar olib borib berib aloqachilik vazifasini 
h a m  o ‘tagani m a’lum.  «K aptar sovg‘asi» (tamil xalq ertagi)da inson va kaptar 
taq d iri  haqida  gap  boradi.
Kijavanning ahvoli o g ‘ir,  kimsasiz o ‘rm onda b ir parcha ñonga m uhtoj 
b o ‘iib  hayot  kechiradi.  U n in g   qushlar,  hayvonlarning  tilini  bilishi,  ular 
bilan xuddi insonlar bilan gaplashgandek suhbat qurishi  maktabgacha tarbiya 
yoshidagi bolalarga hush yoqadi.  Kichkintoylaming ham  o ‘sha Kijavan kabi 
qush lar  bilan,  hayvonlar  b ilan   suhbat  qurgilari  keladi.  Kijavan  sog‘lom, 
t o ‘q,  tetik jonivor,  q u sh la r  bilan  gaplashsa  xo‘p  yayrab  xursand  boMadi. 
B a’zi  hollarda  och,  zaiflarning  yurak  dardlarini  tinglab,  ularga  q o ‘shilib 
aziyat chekishi,  ko‘z yoshi t o ‘kishi bolalam ing qalblariga yaxshilik urug‘ini 
sochadi,  ularda xuddi  K ijavan  kabi  bo‘lishga xavas  uyg‘otadi.  Kijavanning 
m ajru h  kaptarga g‘am x o ‘rligi  kichkintoylarga  quvonch  ulashadi:
Bir  kuni  Kijavan  ju d a   qattiq  och  qolibdi.  B iror  narsa  tam addi  qilay 
desa, hech vaqosi yo‘q.  U o ‘ylab-o‘ylab, oxiri tayoq olib, o ‘rm onga jo ‘nabdi. 
0 ‘rm onni  aylanib-ayianib,  u  yerdan  ham   yeydigan  hech  narsa  topolm ay, 
uyiga qaytibdi. YoMda ketayotib:
—  M enga  yordam   b e r,  —  degan  zaif  bir  tovushni  eshitib  qolibdi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Kijavan  bunday qarasa,  yerda  bir  k ap tar  yiqilib  yotgan  em ish.
—  M en  ucholm aym an,  qutqargin,  —  deb  yalinibdi  u  K ijavanga.
Kijavanning bcchora kaptarga rahm i kelibdi.  U ni yerdan avaylab ko‘tarib
oiib,  bag‘riga  bosganicha,  yo‘lida  davom   etibdi.  Kapasiga  kelib,  qu shn i 
ehtiyotlik bilan  yum shoq o'ringa yotqizibdi.
—  T u z a lib   k etgunin gcba  m e n ik id a   y ash ay san .  H e ch   n a r s a d a n  
qo‘rqm agin,  seni xafa qilishlariga y o ‘1 q o ‘ym aym an. Q o‘lim dan k elg an ich a 
senga  yordam   bcram an.  Lekin  h o zirch a  senga  ovqat  beray  desam ,  uyda 
yeydigan  hech  vaqo  yo‘q,  —  debdi  xafa  b o ‘lib  Kijavan.
—  Qayg‘urm a,  — debdi kaptar  uni tin ch lan tirib ,  — o ‘rm o n d a  m an g o  
daraxti  bor.  D araxt  kavagining  ichida  g u ru c h   bor,  borib ana  shu  g u ru c h n i 
olib  kelgin.
D araxt  kavagining  ichida  guruch  b ilan   birga  oltin,  kum u sh,  o lm o s, 
dur va boshqa  qim m atbaho  toshlar  yog‘d u   sochib  yotgan  b o ‘Iadi.  K ijavan 
och,  yupun  boMganligi  uchun,  o ‘sh a  yerdagi  faqat  bir  siqim   g u ru c h n i 
oladi,  xolos.  «Bu  toshlarni  nim a  qilard im ,  axir  o ‘zim ni  bezatish  n iy atim  
yo‘q-ku?» — deb ularga tegmaydi.  G u ru c h n i m ajruh kaptarga yed irg an idan  
kitobxon xursand bo'ladi. Saxiy, qo‘li o ch iq ,  ko ‘ngli to‘q  Kijavanga  nisbatan 
bolalam ing  m ehr-m uhabbatlari  oshadi.  Kijavanga  kaptam ing  u zu k   sovg‘a 
qilishi,  uzuk  oddiy  emas,  balki  sehrli  ekanligi,  Kijavan  nim aiki  so 'ra sa  
uzuk  uning  istagini  muhayyo  qilishi  e rta k   tinglovchilarni  qoyil  q o ld irad i, 
ularda  yaxshilikka  yaxshilik  qaytar  e k a n d a,  degan  fikr  paydo  b o ‘Iadi.
Q o ‘li  o c h iq   b o ‘lish,  saxiylik  q ilish ,  d o ‘stga  sodiqlik  n a m u n a s in i 
ko‘rsatish  bu  davrda  tinglaydigan  erta k lam in g   katta  qism ini  tashkil  etishi 
kerak.  «Tulki  bilan  tum a» ertagiga  n a z a r  tashlaydigan  bo ‘lsak,  bu   xo lning  
butunlay teskarisini  ko‘ramiz.  D unyo da  tulki  zotidan  m ug‘o m bir,  p ism iq , 
aldam chi  riyokor  bo‘lmasa,  kerak.  K o‘p   ertaklarda  tu m a   insonga  yaqin 
yuradi,  unga  ko‘maklashadi,  yordam   b eradi,  saxiylikda  ibrat  k o ‘rsatadi.
Ertakda  tulki  va  tum aning  b ir-b irlarin i  uylariga  chaqirib  m e h m o n  
qilishlari  haqida  gap  boradi.  M aq tan ch o q ,  m ug‘om bir,  ayyor  tulki  oddiy, 
sodda turnani  uyiga chaqirib:
—  A lbatta  kelgin, jonginam ,  alb atta,  azizim , juda yaxshilab  m e h m o n  
qilaman!  —  debdi.
Ba’zan yangi d o ‘stning fe’l-atvori q an d ay  ekanligini o ‘zi yaxshi bilm ay 
yurakdagi borini  oshkor qiladigan  b o lalar kabi  tu m a ham   tulkiga  ish o n ad i, 
chinakam iga  m eni  mehmon  qilar  e k a n -d a ,  degan  o ‘y-xayol  b ila n   uning 
uyiga  keladi.  Tulki  shirguruch  pishirib,  un i  tu m an in g  oldiga  ta q sim c h a d a  
q o ‘yadi.  T u m a  uzun  tumshug‘i  bilan  taqsim chaga  taq-tuq   u rad i,  a m m o  
hech  narsa  yeya  olmaydi. Ayyor tulki  esa  b ir zum da  shirguruchni  o ‘zi  yeb 
bo‘ladi.
E rtakda turnaga alam qiladigan jo y i shuki, tulki o ‘zi pishirgan ta o m n i 
o ‘zi yeb, yana xushomadgo‘ylik qilib,  — Aybga q o ‘shmaysan-da, jo n  d o ‘stim!
www.ziyouz.com kutubxonasi

Yaxshilab m ehm on qilishga boshqa narsa topa olmadim! — deb surbetlik qilib 
turishi bolalaming qahr-g‘azabini keltiradi.  Ulami hayotda tulki kabi ochko‘z, 
aldam chi bo ‘lmaslikka d a ’vat etadi.
Ertakda tum aning ham  b o ‘sh kelmasligi, tuikini uyiga chorlab, m o‘ndiga 
o ‘zi  tayyorlagan  ovqatni  quyib,  uni  bir  zumdayoq  uzun  tum shug'i  bilan 
o ‘zi yeb q o ‘yish¡ kichk intoylam i  xursand qiladi.  U larda qilm ish-qidirm ish, 
se n  birovga nim a qilsang, senga h am  o ‘sha qilganing,  albatta, qaytib keladi, 
deg an   tushuncha  hosil  qiladi.
Xullas,  m aktabgacha t a ’lim  yoshidagi bolalar o ‘zlari tinglagan ertaklari 
y ordam id a atrof-olam  bilan tan ish ib , nim a yaxshiyu nim a yom onligini bilib 
o'saveradilar.
MAKTAB  Y O S H ID A G I  K IC H IK   BOLALARGA  TAVSIYA 
ET ILA D IG A N   ERTAKLAR
A w ai  t a ’kidiab  o 'tg an im izd ek ,  bu  davr bolalari  m aktabga  boradigan, 
o ‘zlari mustaqil ravishda o zm i-k o ‘pm i kitoblar o ‘qiydigan darajada bo ‘ladilar. 
Bu  davr  bolalariga o ‘qish  u c h u n   tavsiya  etiladigan  ertaklam ing  ham   ko‘p 
q ism i  ona-V atan,  tabiat,  ax lo q -o d o b ,  mehnat,  o ‘qish  haqida b o ‘lishi  talab 
etiladi.  «Zum rad  bilan  Q im m at» ,  «Oltin  tarvuz»,  «D ehqon  bilan  ayiq», 
« N o n   va  tilla»  (arab  xalq  ertagi),  «Haqqush»  (tojik  xalq  ertagi),  «Danak» 
(q irg ‘iz  xalq  ertagi),  «Qizg‘a n c h iq   Pak»  (koreys  xalq-ertagi),  «Kuch  va 
topqirlik»  (latish  xalq  ertagi),  « 0 ‘tin chi  yigit»,  «Bo‘ri  bilan  echki»  singari 
erta k lar  kichik  m aktab  yoshidagi  bolalar  sevib  o ‘qiydigan  ertaklardir.
Bu  yoshdagi  bolalarga  k o ‘proq  ig‘vo,  g‘iybat,  m unofiqlikdan  yiroq 
b o ‘lgan  ertaklar  yoqadi.  N egaki,  yaxshi,  mukammal  tarbiya  oigan  bola 
boshqaJarga  hech  bir  o z o r  yetkazm asligini,  takabburlik  qilmasligini,  hech 
k im g a  haqorat  ko‘zi  bilan  qaram asligini,  rostgoky bo‘lishini  kichkintoylar 
a w a lg i  davr  bolalar  kitobxonligida  tavsiya  etilgan  ertak lar  orqali  bilib 
olishgan.  D em ak,  u  o ‘zid an   kattalarga  hurmatli,  kichiklarga  shafqatli  va 
m arh am atli,  kular  yuzli,  shirin  s o ‘zli  va  xushmuomala  bo'Jadi.  V a’dasiga 
vafo qiladi,  om onatga xiyonat qilmaydi.  Ig‘vo, g‘iybat m unofiqliqdan o ‘zini 
saqlaydi.  O ta-onasining  h u rm a tin i  bajo  keltiradi.  U lam i  o 'z id a n   rozi 
boMishlari uchun harakat qiladi.  Qarindosh-urug‘laridan aloqasini uzmaydi, 
ularga m ehr-oqibatli bo'ladi.  Y om on yo'Uardan, yaram as ishlardan,  nojo‘ya 
harakatlardan o‘zini saqlaydi.  M an a shularga o ‘xshash go'zal xislatli bolalami 
el  sevadi,  e ’zozlaydi.  « Z u m rad   bilan  Qimmat»  ertagidagi  Z um rad  xuddi 
sh u n d ay   xislatli  obrazlardan  biridir.
Zum rad!  Xalq  orzu  q ilg an ,  istagan,  e’zozlagan  qizlarning  yorqin 
tim so li.  Bugungi  qizaloqlar Z u m rad d a n  qancha ibrat olishsa,  Z um rad  kabi 
ch iro y li,  odobli,  m uloyim ,  aqlli,  m ehnatsevar  bo‘lishsa  arziydi.  Qarang,
—  y o ‘lda lolalar,  rang-barang gullar uni ko‘rib boshlarini egib,  unga salom
www.ziyouz.com kutubxonasi

berarkanlar. Zumrad maysalar ustida o ‘tirib dam  olganida, gullar uni olqishlar, 
bulbullar quvonib, unga q o ‘shiqlar aytib berar ekan.  X o ‘sh, bunday maqtov, 
bunday e’zoz qaysi qizaloqqa yoqmaydi!  H am m aga yoqadi.  Bunga muyassar 
b o ‘lish  uchun  esa,  tinim siz  m eh n at  qilish,  k attalam in g ,  ota-onalam ing, 
muallimlaming o ‘git-nasihatlariga qattiq amal qilish kerak. A na o ‘shandagina 
xuddi  Zum rad  kabi  behisob  boyligu  shon-sharafga,  hurm atga  m uyassar 
bo‘lish  m umkin.
Zum rad aslida  kim ?  U  bir o ‘gay ona q o ‘lida  so ‘kish,  qarg‘ish  eshitib, 
bir burda nonga m uhtoj b o ‘1ib yurgan qizcha. Z u m rad  el sevadigan darajada 
chiroyli,  odobli,  m uloyim ,  aqilli.  U ni  b ir  k o ‘rg a n ,  b ir  suhbatlashgan 
kishi yana ko‘rsam,  suhbatlashsam  deb orzu qiladi.
Z um rad  otasini,  o dam larni  yaxshi  k o ‘radi,  h ay v o n lam i,  tabiatni, 
maysa-yu o ‘tioqni sevadi, ularga xizm at qiladi.  H am m asig a m uloyim  boqib, 
q o ‘li  bilan  silab-siypalab  erkalaydi.  Bundan  m aysalar,  gullar,  o ‘t- o ‘lanlar, 
bulbullar  quvonib,  unga  qo‘shiqlar  aytib  berishadi.
Amm o xuddi shu gullar kam pirning arzandasini sevm as,  uni erkalamas 
ekanlar,  bu  qiz  gullarga  ozor  berar,  ulam i  yulib  tash lar,  tepkilar  ekan. 
Lolalar,  gullar  Q im m atning  kelishinj  bilib  q o lsalar,  qovoqlarini  solib, 
yum ilib  qolarkanlar.  Yovuz  k am p ir  b un d an   g ‘a z a b la n a r  ekan  va  buni 
Z u m ra d d a n   k o ‘ra r  e k a n .  B ir  k u n i  k a m p irn in g   n iy a ti  b u z ilib d i,  u 
Z um raddan  qutulm oqchi  bo'libdi,  cholni  ch aqirib  olib,  unga  dag‘dag‘a 
qilibdi.  «Qizingni o ‘rm onga olib borib adashtirib kelm asang,  m en sen bilan 
birga turmayman»!  —  debdi.
Ota nochor.  U kampirga o ‘ta  itoatkor. Negaki kam pir uni so‘kib, haqorat 
qilib  yuragini  olib  q o ‘ygan,  o ‘ziga  itoatkor  qilib  oigan.  C hol  Zum radni 
aldab, qorong‘i, shovqinli, qo'rqinchli o lrm onda adashtirib keladi.  0 ‘rm onda 
yolg‘iz  zor  qaqshab  qolgan  qizchaga  gullar  sh u ’la  soch ib ,  uning  yo'lini 
nurafshon  qilib  turadi.  Z um rad  sehrgar  huzuriga  k irar  ekan  unga  egilib 
salom   beradi,  boshidan  kechirgan  voqealarni  b irm a -b ir  bayon  qiladi. 
Q ushchalam ing  Z um radni  m aq tab   sayrashlari  k a m p ir  qalbini  shodlikka 
toMdiradi.
Zum rad m ehnat bolasi.  M ehnat qilgan  elda az iz , deganlaridek,  uning 
yelib-yugurib  ishlashi  kam pirga  xush  yoqadi.  «O pp oq   qizim ,  shirin  qizim , 
d o ‘m bog‘im,  m unchog‘im!»  —  deya  uni  erkalaydi,  peshonasidan  o ‘pib, 
sochini  silaydi.
Z um rad  halol  -   pokligi,  shirin  so ‘zligi,  m eh n atk a sh lig i,  kattani 
hurm at qilishi,  kichikni e ’zozlashi bilan sehrgam ing m uhabbatini qozonadi. 
Shu  sababli  sehigar  Z um radni  tengsiz  boylik  bilan  siylaydi,  uni  baxtiyor 
qiladi.
M ehnatkash  xalq  o ‘z  farzandlarini  x udd i  Z u m ra d   kabi  ishchan, 
m ehribon,  iboli,  boy-badavlat  b o ‘lishini  orzu  qilgan.  Lekin  Q im m at  kabi 
erka, tantiq,  ishyoqmaslami yom on  ko‘rishgan.  Q im m at obrazi hech  narsada
17
N izo m iy   ñor
K.UÍu^.^Ol'uC) i
www.ziyouz.com kutubxonasi

yo‘q, ishlamay tishlashga o ‘rganib qolgan, injiq, m uttaham  va bedavo farzandni 
eslatadi.
Bizda va ayniqsa, ertaklarda o ‘zidan kattalami hurmat qilish va keksalami 
e ’zozlash,  o d a m o x u n lik   va  m ehnatsev arlik ,  iboli  va  hayolilik  asosiy 
m asalalardan b in   hisoblanadi.  Savol tu g ‘iladi.  X o‘sh,  Q im m atda yuqoridagi 
fazilatlardan  qaysi  biri  mavjud?  H ech  qaysisi  yo‘q.
M ana, o ta  Q im m atn i ham  kimsasiz o ‘rm onda adashtirib tashlab ketdi. 
Sehigamikida yashar ekan unga onasi biroita ham  shirin so‘z o ‘rgatmaganIigi, 
m e h n a t  q ilish   n im a lig in i  bilm aganligi  sababli  kam pirga  q o 'p o l-q o 'rs  
m uom alada b o ‘Iadi.  Tekintom og‘ligi unga qattiq pand beradi. Sehrgar qizni 
sevmaydi,  e rta k   h a m   aytib  berm aydi,  kitob  va  qo‘g‘irchoqlar  ham   hadya 
qilmaydi.
Ertakda  seh rg ar kam pir ju d a  m uloyim ,  haqiqiy onalarga xos  fazilatga 
ega.  M ana,  u n in g   Q im m atga  m urojaatini olib k o ‘raylik:
—  T o m d an   o ‘tin   olib  tush,  qizim!  Q izning javobini  eshiting:
—  0 ‘zingiz  olib  tusha  qoling,  m alayingiz  yo‘q!
Bu  o ‘zb e k o n a  gap  emas,  tarbiyasizlik,  odobsizlikning  oliy  nam unasi, 
xolos.
Xalqda bunday o ‘zboshimcha qizu faizandiga to‘g‘ri taibiya bera olmagan 
onaning  keragi  y o ‘q,  degan  gap  yuradi.  Shuning  uchun  har  ikkalasi  ham  
o ‘limga  m ah k u m   —  ajdar yutib  yuboradi.  Bu  holga  xalq  aslo  achinm aydi, 
aksincha,  to ‘g ‘ri  b o ‘libdi,  deb  m am nun   b o ‘ladi.
Kitobxon  b o lalar  ham   hayotda  Q im m at  qiyofasiga  tushib  qolm aslik 
uchun  o ‘zlarini  o ‘nglab  olishga,  m ehnatni sevishga,  ko‘proq  dars qilishga, 
kitob o ‘qishga intiladigan bo‘ladilar. Axir Q im m at ishyoqmasligi, odobsizligi 
tufayli  uni ju d a   k o ‘p   narsalar xush  ko ‘rmaydi.  H atto,  uning yurish-turishi, 
xatti-harakati tabiatga,  kuchugu sehrgar kampirlarga ham  m a’qul b o ‘lmaydi. 
Dangasaligi,  kekkayganligi,  qo‘rs-qo‘polligi  o ‘zining  boshiga  yetadi.
0 ‘tm ish d a   b ir  d o n ish m an d   o ‘g ‘lini  kelajakda  sog‘lom ,  jaso ratli, 
b o lish in i  istab  k o ‘p  yaxshi  ezgu  tilaklar  bildirgan  ekan:
— Aziz o ‘g‘lim , dunyoda odam  yenga olmagan narsa bolm aydi, shuning 
uchun  aslo  q o ‘rq m a,  o ‘zingga  berilgan  q u w at  va  g‘ayratlaringni  sarf qilib, 
olg‘a intil.  Baxt va saodat osmondan tushadi yoki kutilmagan holda q o‘qqisdan 
in’om  etiladi, d eb o ‘ylama. Shu o ‘yga borsang, dunyoning nodon odamlaridan 
biri  bo‘lib  hisoblanasan.  So'zim ga  diqqat  bilan  quloq  sol,  baxtsizman,  deb 
zorlanuvchilar q atoridan joy olma.  G ‘ayrat  qilsang,  muroding hosil  b o ‘ladi. 
Inson  o ‘z saodat yozm ishini o ‘zi  yuzaga  chiqaradi.  0 ‘zingni  tuban  darajaga 
tushirma.  E htim ol b a’zi ishlaring tilagingcha muvaffaqiyatli bo'lib chiqmasligi 
mumkin, lekin sen bunga qayg‘ulanib noumid bo‘lma, g‘ayrat va jasoratingdan 
ajralma.  Z ohirda og‘ir,  mashaqqatli bo‘lib ko‘ringan narsadan haqiqatda ko‘p 
m uhim  va xayr n atija hosil bo‘lishi  m umkin.
A ham iyatsiz  narsalarga,  m oddiy  bezaklarga  ko‘p   aldanm a,  taraqqiy
www.ziyouz.com kutubxonasi

etishga, faz!, kamol egasi bo‘lishga intil.  Ko'zingni och, atrofga qara. Zamonning 
ulug‘  olim ,  fozillaríning  taijim ai  hollarini,  um um an  in so n lam in g   qadimgi 
va  yangi  tarixini  diqqat  hilan  k o ‘zdan  kechir.  Bular  seni  zavq-shavq,  fazl, 
kamol topishga yo‘naltiradilar,  hayotiy yo‘lingda haqiqiy rahbaring bo‘ladilar.
0 ‘zbek xalq  ertaklaridan  biri  « 0 ‘tinchi  yigit  bilan  sher»da  qahram on 
o ‘sha donishmand orzu qilganidek bolganligi uchun kichik m aktab yoshidagi 
bo lalard a  bu  erlak k a  qiziqish  k a tta .  Y igit  b irin c h id a n ,  m eh n atk ash ; 
ikkinchidan,  qo‘rqmas,  dovyurak;  uchinchidan,  ish bilarm o n  va  tadbirkor.
Voqea oddiy va sodda.  0 ‘tinchi dalada o ‘tin terib yurganda uning oldiga 
bahaybat sher kelib sendan  kuchlim an, jasoratlim an  d eb  u n g a d o ‘q   qiladi. 
0 ‘tinchi  ham   o ‘ziga  pishiq va  puxta.  S her  yigitni  kurashga,  bellashishga 
chaqiradi. Am m o inson tadbirkor —  kuchim ning yarm i  uyda qolib  ketibdi, 
sen  shu  yerda turib  tur,  m en  un i  uydan  olib  kelam an  deya  hiyla  ishlatadi, 
tadbirkorlik qiladi:
—  Sen  qochib  ketma!  —  debdi.  Sher  unga:
—  Y o‘q,  qochm aym an,  sh em in g   gapi  bir,  —  d ebd i.  Yigit:
—  Y o‘q,  senga  ishonm aym an,  seni  bog‘lab  k etam a n ,  —  debdi.
Sher:  «Bog‘layqol!»  deb  o 'z in i  bo g ‘latibdi.  Y igit  sh ern i  m ahkam
bog‘Iabdi.  Toldan  yaxshi  bir  tayoq  qilib  olib  kelib  gursillatib  sherni  ura 
boshlabdi.
S h e m in g :  « Jo n   o d a m z o d ,  m e n i  u r m a n g ,  e n d i   o d a m z o d g a  
yoMiqmayman!»  deb  yalinganiga  ham   qaram ay  uni  uraveribdi.
0 ‘tinchining bunday ishi yosh kitobxonni m udom  q o ‘rqm as, sheryurak 
b o ‘lishga chorlayveradi.
Bu  yoshdagi  bo lalar  d o v -d a ra x tla r  ekish,  u n i  p arv arish   qilishda 
kattalarga dastyor-ko‘makchi.  K o‘pincha o ‘zlari ham  bog‘bonchilik ishlariga 
berilib  ketishadi.  «Danak»  ertagidagi  B ahrom ning  b ir  d o n a   danakni  yerga 
ekib,  uni  ko‘kartirishi,  u  mevali  daraxtga  aylangunicha  parvarish  qilishi 
yosh  kitobxonlarda B ahrom dek bog‘bon bo'lishga  havasini  uyg‘otadi.
B ahrom ning  danagi  daraxtga  aylanib,  m eva  b era  boshlagach,  alvasti 
bolani  yeb,  daraxtga  ega  bo‘lib  olish  niyatida  uni  q o p g a  solib  uyiga  olib 
ketibdi.  Bahrom  q o ‘rqmas,  dovyurak  b o ‘lganligi  u c h u n   o ‘zi  h am   om on 
qoladi,  el-yurt  mevasidan  yeb  tu rg an   daraxtini  ham   saqlab  qoladi.
Alvasti  hovlisiga  yetib  kelibdi-da,  qopini  supaga  q o ‘yibdi,  qozonga 
yog‘  solib,  olov  yoqibdi.
B ahrom   qopni  amallab  teshib,  oq  terakning  tepasiga  chiqib  olibdi. 
Alvasti  kelib  ko‘rsa,  bola  yo‘q.
—  Bolaginam,  qaerga  ketding?  —  deb  so‘rabdi  u.
—  M en  bu  yerdaman!  —  B ahrom   terakning  u stid an   ovoz  beribdi.
—  Bolajonim,  u  yerga q an d a y   chiqding?
— Teinirkurakni olovda qizdirib, ustiga o ‘tirdim.  K urak yuqoriga uchdi, 
qarasam , daraxt tepasida turibm an,  — debdi  B ahrom .
www.ziyouz.com kutubxonasi

K a m p ir  P ahrom   aytgandek  qilgan  ekan,  kuyib  o ‘libdi.
B ah ro m   shunday  qilib,  o ‘zini  ham ,  daraxtni  ham   alvastidan  qutqarib 
qolibdi.
M e h n a tk a sh   xalq  bechorahollik  bilan  hayot  kechirgan,  k o‘pincha 
ochlik,  y u punlik  ulam ing  bir  u m r  ham rohi  b o ‘lgan!  U zun  tun lari  bir- 
birlarini ovutish,  ko‘ngillarini ko'tarish maqsadida ertaklar aytishgan.  0 ‘zlari 
to ‘qigan  e rta k lar zam irida  unum li  m eh n at  qilish,  farzand  rohatini  ko‘rish, 
baxtiyor b o ‘lish  va  boshqa  ko‘pgina  g ‘oyalar yotadi.
0 ‘m i  kelganda  birdaniga  boy-badavlat  bo'lib,  behisob  boylik  bilan 
b utun  el-y u rtn i,  boy-badavlatlam i  qoyil  qoldirish  m ehnatkash  xalqning 
ezgu  tilagi  b o ‘lib  kelganligi  hech  kimga  sir  emas.  «Oltin  tarvuz»  erlagi 
xuddi  sh u n d ay   o ‘y-xayol,  oliy  istak  bilan  to ‘qilgandir.
«O ltin  tarvuz»  yosh  kitobxonni  ko‘p  narsaga  o ‘rgatadi.  Birinchidan, 
m ehnatkash  b o ‘lish  — chunki deh q o n   o ‘z yeriga qayta-qayta ishlov beradi. 
Ikkinchidan,  parranda-yu  darrandaga  g‘am xo‘rlik  qilish,  negaki  dehqon 
m ajruh,  laylakning  oyog‘iga  taxtakach  bogMab,  davolaydi.  U chinchidan, 
ochko‘z b o ‘lm aslik — dehqonning uyda yeydigan  hech vaqosi yo‘q.  Layiakni 
so ‘yib  yeyishi  m um kin  edi.  A m m o  u   bu  ishni  qilmaydi.
B ir  b o r  ek an ,  bir  yo‘q  ekan,  o ‘tgan  zam onda  bir  kam bag‘al  dehqon 
bor  ekan.  U n in g   atigi  bir  tan o b   yeri  b o r ekan.  D ehqon  shu  yerda  kecha- 
kunduz  tin m a y   m eh n at qilib  kun  ko‘ra re k a n .  Bahor  kelibdi!  D ehqon  yer 
hayday boshlabdi.  yem i  ikki  m arta  haydab  bo‘lib yaqinidagi  katta soyning 
bo‘yida salqinlab o ‘tirsa, osm onda uchib ketayotgan bir laylak yiqilib tushibdi. 
D ehqon qarasa. laylakning oyog‘i singan ekan.  D ehqon haligi layiakni darrov 
uyiga  olib  borib,  singan  oyog‘iga  taxtakach  bogMab,  bir  qancha  vaqt  uni 
boqibdi.  Laylak sog‘ayib,  uchib  ketibdi.
Laylakka  qayta  u m r  bag‘ishlagan  dehqon  biror  narsadan  um idvor 
em as.  U   m ajru h   layiakni  davolab,  uning  yordam i  bilan  behisob  boylikka 
ega  b o ‘la m a n ,  degan  fikr  uning  xayoliga  ham   kelmagan.  Laylak  tashlab 
ketgan  tarv u z  u ru g ‘ini  yerga  ekib,  unga  m eh r  bilan  ishlov  b erar  ekan  bu
—  oltin  degan  tushunchaning o ‘zi  uncía b o ‘lmagan.
D e h q o n  o c h k o ‘z em as, b ir p arch a nonni ham  o ‘zgalar, q o ‘n i-q o ‘shni, 
o ‘ziga  o ‘xshagan  kam bag'allar bilan  baham   ko‘radiganlardan.  Sabr-toqat 
bilan tarv u zlam in g  obdon  pishtshini,  yetilishini  kutgan dehqonning  «yaqin 
qarindoshlarini,  oshna-og'aynilarini  ham   m ehm onsa chaqirishi» va tarvuz 
so‘yishi  k itobxon  bolalarda  yaxshi  taassurot  qoldiradi.
D eh q o n  b ir kuni tarvuzdan uchtasini uzib,  uyiga olib ketibdi. Tarvuzlar 
ju d a katta ekan.  D ehqon o ‘zining yaqin qarindoshlarini va oshna-og‘aynilarini 
m ehm on qilib chaqiribdi.  Bir m ahal tarvuzga pichoq ursa, pichoq sira botmas 
em ish.  U n i  q o 'y ib   ikkinchisini  so'y m o q ch i  boMibdi,  pichoq  o ‘tm abdi, 
u chinchisi  ham   shunday  boMibdi.  D ehqon  ham ,  m ehm onlar  ham   hayron 
bolishibdi. yeiga bir urib yorib qarasalar, ichi to‘!a tilla emish. Qolgan ikkitasini
www.ziyouz.com kutubxonasi

ham   yorib  ko‘rishibdi.  U larning  ichi  ham   tilla  em ish .  K am bag‘al  sevinib 
ketib,  ham m asini  m ehm onlarga  ulashibdi,  ular  h a m   xursand  bo'lib,  uy- 
uylariga  tarqabdilar.  U ch  tup  tarvuzning  h ar  b in   o ‘n ta d a n   solgan  ckan. 
D ehqon  qolgan  tarvuzlarni  h am   yig‘ib  olibdi.  S h u n d ay   qilib  kambag'al 
dehqon ju d a boyib  ketibdi.
X alq  behisob  boylikka  ega  b o ‘Jgan  o ‘z  e rta g id a   v oqeani  bunday 
qoldirm oqchi  emas.  Y on-atrofdagilam i,  kam bag‘a)larni boyib  ketganlarini 
ko 'ra olmaydiganlami hech bo‘lmasa ertak orqali tanq id  qilm oqchi, ularning 
jirkanch  hayotlari-yu  ashaddiy  yovuzliklarini,  boylik  va  davlat  deb  qing‘ir 
ishlarga  ham   qo‘l  urishlarini o sh kor qilish  m aqsadida q o ‘shni  —  xasis boy 
obrazini  to ‘qigan.
Dehqon oyog‘i sinib, to ‘dasi bilan ucha olmay qolgan laylakka yaxshilik 
qilib,  oyog‘iga taxtakach bog‘lab tuzatgan va laylakning in ’om i bilan behisob 
boylikka ega bo‘lgan bo‘lsa, boy bu voqeadan xabar to p g ach ,  sog1 laylakning 
oyog‘ini sindirib, davolaydi.  Bu ham  boyning dalasiga tarvuz urug‘ini tashlab 
ketadi.  Biroq  tarvuzdan  oltin  em as,  balki  qovoq  ari  ch iq ib ,  ko‘pchilikni 
chaqadi.  Boyning  halok  b o ‘lishi  yosh  kitobxonda  u n g a  nisbatan  achinish 
hissini  uyg‘otmaydi.  A ksincha  u,  tabiatga,  qushlarga  ziyon  yetkazganligi, 
boyJik  ustiga  yana  behisob  boylikka  erishish  u c h u n   laylakning  oyog‘ini 
sindirganligi  sababli  bu   ish  t o ‘g ‘ri  bo‘ldi,  degan  ijobiy  xulosaga  keladi, 
xolos.
0 ‘RTA  VA  KATTA  Y O SH D A G I  BOLALARGA  0 ‘Q IS H   U C H U N  
TAVSIYA  ETILADIGAN  ERTAKLAR
E n d ilik d a  bu  d a v r  b o la la rig a   o ‘qish  u c h u n   ta v siy a   etilad ig an  
ertaklam ing asosiy qism i dovyuraklik,  v atan p arv arlik d an  tash q ari,  yaxshi 
k asb-kor egasi b o ‘lish,  xalq va  V atan  u c h u n  jo n  fid o  q ilish g a chorlovchi 
ertak lard an  iborat.  «P ahlavon  R ustam »,  «B irlashgan  o 'z a r» ,  «U ch  og‘a - 
ini  botirlar»,  «Egri  b ila n   T o ‘g ‘ri»,  «O na  y er  fa rz a n d i» ,  «S ardorning 
oyni  ushlab olm oqchi b o ‘lgani»  (tu rk  xalq ertagi),  « Ilo n  terisini  yopingan 
paxlavon»  (n o ‘g ‘ay  xalq  ertag i),  «D onishm an d  qiz»  (x ito y   xalq  ertagi), 
«Q adrd on  uyingning  mixi»  (shved  xalq  e rta g i),  « C h o lla r:  h o ‘kizlar, 
Bo‘rka va pop»  (gruzin xalq ertagi) singari erta k lam i o ‘qish  u chu n tavsiya 
etish  m um kin.
O ta-bobolarim izdan  qolgan  ibratom uz  b ir  g ap   bor:  yaxshi  hayot 
kechirish insonning o ‘zigab og‘liq.  U  nechog‘li to ‘g ‘ri so ‘zli, aqlli, tadbirkor, 
pok k o‘ngilli  bo'lsa;  d o ‘stga,  vatanga  xiyonat  qilm asa;  yolg‘o n gapirmasa; 
topshirilgan  ishni  o ‘z  vaqtida  bajarib  va'dasiga  vafo  qilsa,  uni  el  öildan 
sevadi,  hurm at  qiladi.
Kimki zolim vatakab bur b o ‘lsa, bir kuni b u n in g jazo sin i oladi.  C 'arib , 
bechoralam ing ko‘nglini og'ritrnasa,  dangasalik qilm ay m e h n a t qilsa, katta
www.ziyouz.com kutubxonasi

davlat va qudratga ega bo'ladi. Beva-bechoralarga rahm -shafqat qilmaganlar 
yo'qchilik,  k am bag'allik o 'tid a  qovuriladilar.  Ertaklardan ana shu  fikriarni 
uqish  m um kin.
Bizga  ozg in a  b o 'lsa  ham   ezgulik  qilgan  odam ga  ezgulik  qaytarish 
burchim iz  ek an ,  dunyoga  kelishimizga sababchi b o ‘lgan,  o'stirgan, tarbiya 
qilgan  o ta-onalarim izga  doim o  m uhabbat,  hurm at,  rioyat va  xizm at  qilish
—  b o ‘ynim izdagi  sharafli  burchdir.  Bu  sharafli  burchni  ado  qilib,  ota-on a 
olqishini oigan farzand, shubhasiz, dunyoda baxtii, saodatli bo‘lib yashaydi. 
Buning yorqin nam unasini «U ch og‘a-in i botirlar* ertagida ko‘rish m umkin. 
Ertagdagi ota uzoqni ko‘zlab ish ko‘radiganlardan.  0 ‘g‘iIlariga yaxshi tarbiya 
beradi.  N atijada o ‘g ‘illari ota izm idan komil insonlar bo ‘lib kamol topadilar. 
Ota duosi, o ‘git-nasihatlarini dillariga jo  qilib olganliklari uchun ular hayotda 
kam  b o ‘lm aydilar.
U ch zabardast o ‘g‘il.  Uchchovlarining qo‘llari ko‘ksida, otaga ta ’zimda. 
Aql,  k u ch -ja so ratd a  tengi  yo‘q   bu   yigitlar  odobda  butun  olam ni  qoyil 
qoldiradi.  N egaki  t a ’lim  va  tarbiya  shunday  b o ‘lgan.  O ta  birinchidan, 
kam bag'al,  ikkinchidan, botir-pahlavon o‘g‘illarini ko‘zi tirikligida hayotda 
o ‘z  yo‘llarini  to p ib   olishlarini  orzu  qiladi.
D arvoqe,  o d a m   qanchalik  tarbiyali  va  halol-pokligi  o ‘zga  odam lar 
bilan d o ‘stlashganda;  ko‘pincha  safarga chiqqanida; m ard pahlavonligi esa 
kurashda, ja n g d a  bilinadi.  O ta  xuddi  shunday  reja,  o ‘y bilan  farzandlarini 
uzoq  safarga j o ‘natadi.  Bunday  olib  qaraganda  otaning  boshqa  otalardan 
uncha farqi yo‘q d ek  tuyuladi. Am m o ertakni sinchiklab o'qib, ota nasihatiga 
nazar  lashlaydigan  b o ‘Isangiz  u  dunyodagi  eng  bilim don,  uzoqni  ko‘ra 
oladigan,  aq l-z a k o v a td a   tengsiz  b ir  inson  ekaniigini  sezasiz.  O taning 
farzandlariga  aytadigan so‘zi-nasihati b ir jum lagina.  Lekin  uning  m a ’nosi, 
ta’siri,  kuchi  o lam ch a  bor.
O ta  n a sih a tin i  b ir  nech a  b o ‘lim larga  ajratib  o ‘rganish  m um kin. 
N asihatning  birinchisida  har b ir o ta -o n a  o ‘z  farzandi olamga kelishi  bilan 
unga yaxshi, o ‘ziga m unosib ism qo‘yib, to‘y-tomoshasini o ‘tkazib, o ‘qitishi, 
xat-savodli  qilishi  haqida  gap  boradi:
— 
0 ‘g ‘illarim ,  m en  boy  em asm an,  m endan  qolgan  davlat sizlam ing 
m aish atin g iz  u c h u n   kifoya  q ilm a y d i,  o 'z im d a n   keyin  baxtsiz  b o ‘lib 
qolm anglar, d eb sizlam i o ‘qitdim . Yaxshi o t q o ‘ydim.  T o‘y qildim . Voyaga 
yetkazdim .
H am m a  zam onlarda  ham   bola  tarbiyasi  m uhim   m asalalardan  biri 
hisoblangan.  N asihatning ikkinchi bo'lim ida bola tarbiyasi haqida so‘z boradi. 
B o lan i  c h in a k a m ig a   so g ‘lo m ,  te tik ,  k u c h -q u v v a tli  q ilib   o ‘s tiris h , 
shuningdek, jism oniy tarbiya bilan oshno  qilib voyaga yetkazish,  ona-V atan 
him oyasiga  d o im o   tay y o r  k ish ila r  q ilib   tarbiyalash ,  foydali  m eh n at 
ko'nikm alariga e ’tibor berish yosh bo‘g ‘in kamolotida m uhim o'rinda turishi 
zikr  etiladi:
www.ziyouz.com kutubxonasi

—  Sizlami uch narsa bilan tait>iya qildim.  B irinchidan,  sog‘lom  vujudli 
qilib  tarbiya  qildim  —  qu w atli  b o ‘idingizlar.  Ik kinch id an ,  yarog‘  bilan 
tanishtirdim  — yarog‘  ishlatishga usta b o ‘ldingizlar.  U chinchidan, qo ‘rqitmay 
o ‘stirdim   —  qo‘rqoq  bo'lm ay,  b o tir  b o ‘ldingizlar.
N asihatning  uchinchi  bo‘lim i ju d a   m uhim .  U n d a   t o ‘g ‘ri,  halol,  pok 
insonlar b o'lish, o'zgalar m ol-m ulkiga ko‘z olaytirm aslik,  k am tarin  b o ‘lish 
suv  bilan  havodek  zarurligi,  ayni  paytda,  m aqtanchoqlik  va  dangasalik 
yom on  illatlarga  olib  kelishi  keskin  qoralanadi:
—  Y ana  uchta  narsani  a y ta m a n ,  quloqlaringizga  qu yib  olinglar, 
eslarin g izd an   chiqarm angizlar.  T o 'g 'r i  b o 'Iin g   —  b e x a v o tir  bo'Iasiz. 
M aqtanchoq bo‘lmang  —  xijolat  tortm aysiz.  Dangasa boMmang  — baxtsiz 
bo'lm aysiz.
«Ü ch og‘a-ini botirlar» ertagining qahram onlari m eh rib o n , o ‘z vaqtida 
qattiqqo‘l, shu bilan biiga talabchan ota tarbiyasini olganliklari uchun safarda 
katta muvaflfaqiyatlarga erishadilar.  Yo‘lda o ‘zlariga duch kelgan barcha to ‘siq 
va g‘ovlam i yengadilar.  0 ‘zlarining botir va  dovyurakliklari  bilan  el-yurtni 
loi  qoldirib,  baxtiyor  bo‘ladi!ar.
H ayotda  kimki  yaxshi  ishga  q o ‘l  ursa,  yaxshi  n arsalarga  ega  bo‘ladi, 
kim ki  yom onlik qilsa,  el  nazaridan  qoladi.  H ar  bir b o la  d u n y o d a  olim   va 
fozil  b o ‘lishga,  o'zini  soflik  va  t o ‘g ‘rilik  ziynati  b ilan   bezashga  intilishi, 
V atan va xalqiga munosib xizm at qilishga harakat qilishi shart.  O ta-onasini 
esa halol xizmatlari bilan m am nun etishi kerak. Yoshligidan  m ehnat qilishga, 
ilm o ‘rganishga intilgan,  to ‘g‘ri s o ‘z va sofdil  inson d o im o  el-yu rt olqishiga 
m uyassar  b o ‘lgan.
Yoshlar  kelajakda  yaxshi  xulq  egasi,  ezgu  niyat  va  g o ‘zal  fazilatlar 
sohibi  b o ‘lishlari  uchun  n im alar  qilishlari  lozim?  B u ning   u chu n  yaxshi 
ishlar  yo‘lida  hech  qanday  qiyinchiliklardan  q o ‘rqm asliklari,  ota-onalari 
va  tarbiyachilam ing o'gitlariga  am al  qilishlari,  vaqtni  faq at foydali  ishlarga 
sa rf qilishlari  butun  kuch-g‘ayratlarini  ilm  o ‘rganishga  qaratishlari  kerak. 
H a,  bolalar uchun  hayotda eng buyuk va  sharafli  b ir  yo ‘l  bor.  Bu  yoHdan 
aslo chiqm aslik va adashmaslik kerak.  Bu yo‘i insoniylik y o ‘Iidir.
Bu  yo'lga  amal  qilgan  kishi  ham isha  baxtu  saodat  sohibi  bo ‘ladi,  bu 
y o ‘l  odam larga  m a’naviy  k u ch -q u v v at  beradi.  S h u n in g d e k ,  xalqiga  va 
qarindosh-urug‘lariga  q o 'lid an   kelgan  barcha  yaxshilikni  qilish,  ulam ing 
hurm atini joyiga  qo‘yish  h ar  b ir  kishining  insoniylik  burchidir.
«Egri  bilan  T o‘g ‘ri»  ertagi  bu  fikrimizning  dalilidir.  T o ‘g ‘riboy halol, 
pok,  yaxshi  niyatli  inson.  U  ro ‘zg‘o r  tebratishda  qiynalgan.  Tirikchilikni 
o'nglash  uchun  m ardikorchilik  qilishga  m ajbur  bo ‘lgan.  A n a  shunday  o ‘y 
bilan shaharga otlangan. Bisotida bitta oti bor, xolos.
T o ‘g ‘riboyning  o ‘zi  h alo l-p o k   boMganligi,  b iro v lam i  aldash,  ularga 
riyokorlik ko‘rsatishdekyomon niyat o ‘y-xayolida bo ‘lmaganligi uchun yo‘lda 
Egriboy  bilan  ham roh  b o ‘lib  qoladi.  Xalqqa  —  sam im iyat  va  sadoqatga
www.ziyouz.com kutubxonasi

asoslangan  d o ‘stlik  hamisha,  h a r  yerda va  har qanday  sharoitda  ishonchli 
bo‘ladi,  zaruriyat va majburiyat natijasida paydo bo ‘lgan do'stlik esa bunday 
bo'lm aydi.  U   daryo  kabi  goh toshib,  atrofni bosadi,  goh  qurib,  suvi ozayib 
qoladi,  —  deganlaridek  bular  o ‘rtasidagi  do‘stlik  ham   uzoqqa  borm aydi. 
T o ‘g ‘riboy — sherigim charchadi.  O tni navbat bilan minaylik.  Bo‘lmasa bu 
d o ‘stlikdan  em as,  deb  otni  Egriboyga  berishi  bilanoq  Egriboy  otni  minib 
qochadi.  Q arang,  donolar  oltinnin g  sofligini  o ‘tda,  hayvonning  kuchini 
og‘ir yuk  ortilganda,  insonning  to ‘g ‘riligini  om onatga  xiyonat  etmasligida 
bilsa b o ‘ladi,  deb bekorga aytm agan ekanlar.  Egriboy egriligini qilib d o ‘stga 
sadoqatsizligini  ko'rsatadi.
T o ‘g ‘riboy  y o ld a   ko‘p  ad ashadi,  o ‘rm onga  kirib  qoladi  va  bir  eski 
ta n d ir  ic h ig a   kirib  tunaydi.  K e ch asi  o ‘rm on  y irtqichlari  arslo nsh oh 
boshchiligida tan d ir atrofiga to ‘planishib,  bir-birlariga m aqtanishadi:
Tulki  doston  boshlabdi:
—  O g‘aynilar, m en sizlarga aytsam , o ‘n yil boldiki, o ‘rm on yoqasidagi 
g ‘orda yashaym an.  0 ‘n yildan beri davlat yig‘aman.  Mendagi asbob-uskuna, 
m o l-dunyo   h ech  kim da yo‘q.
N avbat chiya bo‘riga kelibdi:
—  0 ‘rm onga  tutashgan  katta  tepalik  ostida  yashayman.  U  yerda  bir 
sich q o n ch a bor,  h ar kuni  tush  payti  inidan chiqadi,  uning qirq b itta tillasi 
bor,  shuni  o ‘ynagani o ‘ynagan.  Tiliani  o‘ynab-o‘ynab  yana  iniga olib  kirib 
ketadi.
Ayiq  u n in g   so‘zini  b o ‘libdi:
—  B u  h a m   uncha qiziq  em as.  0 ‘rm onda bir tup  sadaqayrag‘och bor. 
Q ayrag‘o ch n in g  pastida  ikki shoxchasi  bor.  Shoxlardagi  barglar b ir qancha 
kasalga  davo.  U n i  ezib  ichilsa,  h a r  qanday  jonivor  o ‘sha  zam onoq  dard 
ko‘rm aganday  b o ‘lib  ketadi.  M en   bolalarim ni  shu  bilan  davolaym an.
U n in g   orqasidan  b o ‘ri  kulib  yuboribdi:
— O g ‘aynilar,  bizning ham  qiziq hikoyamiz bor,  — deb gap boshiabdi
u,  —  o ‘rm o n   yoqasida o ‘n  m ing  q o ‘y  boqiladi.  H ar kuni  ikkita bo'rdoqini 
y ey m an ,  m e n i  ushlash  u c h u n   c h o ‘p o n la r  qopqon  q o ‘yishadi,  tu zoq  
solishadi,  a m m o   pisand  qilm aym an.  Lekin  qirda  K im san  chol  degan 
deh q o n n in g  b ir kuchugi bor.  Shu kuchukni cho‘ponlar sotib olishsa borm i, 
m ening s h o ‘rim  quriydi. Yo‘lbars unga qo‘shim cha qilibdi:
—  R o st  aytasan.  Q o‘ylarga  o ‘xshab  o ‘n  ming  yilqi  h am   o ‘rm on 
atrofida o ‘tla b  yuribdi.  M en h a r k u n i  o ‘shalarning birovini yeym an.  U lar 
orasida b ir ayg‘iri bor.  Kimki  o ‘sh an i  m insa va bir qo ‘lida qildan eshilgan 
k a m o n ,  b i r   q o ‘liga  u z u n   g a v ro n   o lib ,  m eni  quvsa,  d a rro v   tu ta d i, 
k a m o n n i  b o ‘ynim ga  solib,  gavron  bilan  ursa  borm i,  b ir  u m r  yilqilar 
oldiga y o ‘lam as  edim .
Tadbirkorlik, aql bilan ish  ko‘rgan T o‘g‘riboy bu suhbatda eshitganlarini 
am alga oshiradi.  H atto, yetti yil b em o r yotgan shoh qizini davolab,  malikaga
www.ziyouz.com kutubxonasi

uylanadi.  U  um r bo‘yi  ishlab,  m eh n aî  qilib,  peshona  teri  to ‘kib  tirikchilik 
o ‘tkazganligi sababli podshoning in ’om idan voz kechadi:
— 
Menga beklik to‘g‘ri kelmaydi.  Men sodda va to‘g‘ri odam m an. 0 ‘rmon 
yoqasidagi tepalikdan bir uy qurishga m xsat bersangiz b o ig a n i.  0 ‘sha yerda 
dehqonchilik  qilib,  kun  o 'tk azam an ,  —  deb javob  beribdi.
T o g ‘-to g ‘  b ilan   u c h ra sh m a y d i,  o d a m   o d am   b ila n   u c h ra s h a d i, 
deganlaridek To‘g‘riboy o ‘rm on yoqasida o ‘ziga imorat qurib, sh o ho na hayot 
kechirib  yurganida  no o ‘rin  xatti-harakafi,  yolg‘onchi!igi  tufayli  hayotda 
ezilgan  Egriboy bilan duch kelib  qoladi.  U  Egriboyga tu rm u sh d a  nimagaki 
erishgan  b o isa ,  o ‘sha  tandir  sababchi  ekanligini  gapirib  beradi.
Eskilar bu dunyoni toqqa o'xshatadilar.  U ning orasida turib n im a deb 
baqirsang,  o ‘sha  so kzning  aks  sadosini  eshitasan.  H a,  h ayo t  shunday. 
Egriboyning  egriligi,  aldam chiligi,  o ‘zining  boshiga  yetadi,  ta n d ir  ichida 
yirtqichlarga yem b o iad i.
«Egri  bilan T o ‘g‘ri»da t o ‘g ‘ri  so‘z,  halol  va  m ehnatkash  b o i ,   um ring 
uzun,  rizqing  ulug‘  b o iad i;  ishyoqm as,  aldam chi  b o is a n g   d arz  ketasan, 
odam lar  nazaridan  qolasan,  h ech  qachon  biring  ikki  b o im a y d i,  degan 
g'oya yotadi. Bu ertak yigit-qizlarimizni hayotda o‘zlariga to ‘g‘ri y o in i tanlab 
olishlarida katta yordam beradi.
0 ‘zbek  xalqining  eng  m a sh h u r  va  t a ’sirli  e rta k la rid a n   b iri  «U r 
to ‘qmoq»dir. Bu ertakda o'zbekona soddalik, odamlaiga ishonish, dushm anga 
qarshi  nafrat  va boshqa fazilatlar  m ujassam langan.
Ertakda  umidvorlik, o rzu-istak,  ezgu  niyat  kuchli.  B ir  p arch a  nonga 
zor  xalq  turli  o ‘y,  xayol  bilan  xuddi  tushida  ko‘rgani  kabi  boy-badavlat 
b o iis h ,  unga  bu  y o id a   kimki  to ‘sqinlik  qilsa,  uni  yer  bilan  yakson  qilish 
ishqi bilan yashaydi.  Bu orzu-tilakni amalga oshirishda hayvonot oiam i-yu, 
parrandalardan keng foydalanish oliy maqsadlardan biri hisoblanadi. H am m a 
gap layiakning faqir, juda ham  kam bag'al ovchi cholning tuzog'iga nogahon 
tushib qolishidan boshlanadi.  N a  boy,  na yurtga  hokim  b o iis h   o ‘yida ham  
yo‘q  choJga  layiakning  xuddi  odam ga  o ‘xshab  gapirishi,  va’d a  berishi 
«laylaklaming boshligim an,  n im a so‘rasang beram an», deb aytishi qashshoq 
cholning  xayolini  buzadi.
Laylakni qo‘yib yuborgan chol ertasiga sovg‘a-salom  olish u ch u n  uning 
oldiga  safarga  otlanadi.  U n d a n   «Q aynar  xum cha»ni  s o ‘raydi,  «Ochil 
dasturxon»ni tilab oladi.  B ulam ing birortasi  ham  m o ‘’jiza  ^ ‘rsatm aydi  — 
na  oltin,  na  taom   bermaydi.  N egaki,  y o id a   chol  uxlab  qolganida  qishloq 
bolalari bu sehrli buyum lam i boshqasi  bilan alm ashtirib q o ‘yishgan b o ia d i. 
Axiri  «U r  to ‘qm oq»ni  olganidan  keyin  ertaklardagidek  u  boy-badavlat 
b o iib   ketadi.  R o ‘zg‘orini  o ‘nglaydi,  chiroyli  im o ra tla r  q u ra d i,  xonni 
ziyofatga chaqiradi.  «Men xon b o isa rn u  o ‘sha kam bag'al, qashshoq cholning 
uyiga  m ehm ondorchilikka  borarnanm i?»,  deb  uni  m ensim aganligi  uchun 
xonni jangga chaqiradi.  U r to 'q m o q  yordam i bilan xonni yenggan cholning
www.ziyouz.com kutubxonasi

yurtboshi  b o ‘lib  ketishi  —  dardli  xalqning  arm oni  ro ‘yobga  chiqqanligi 
o'quvchini m am nun qiladi. Eitak hayotda xuddi o ‘sha ovchi kabi dadil harakat 
qilishga,  o ‘m i  kelganda jasoratli b o ‘lishga m udom  chorlab turadi.
« U r  to ‘qm oq»da  halol,  poklik,  o ‘zgalar  haqiga  xiyonat  qilmaslik, 
birovlam i  aldam aslikdek  olijanob  fazilatlar  yaxshi  tasvirlangan.  «Q u r'o n i 
karim »da  h am ,  Hadislarda ham  bir-birovlaringiz bilan  uchrashganingizda, 
xonadonlaringizga kirganingizda salom -alik qiling, deyilgan gap bor.  Buning 
oliy  nam u nasini  ertakda  ham   kuzatdik.  Ovchi  har  safar  laylak  huzuriga 
kirganida salom  berishi va laylakning cholni ogohlantirib alik olishi o ‘quvchini 
sergaklantiradi,  uni  salom -aliksiz  yurm aslikka  o ‘rgatadi:
«Assalomu  alaykum,  —  debdi  chol.
Laylakvoy:
—  H aq  salom ing  bo‘lmasa,  t a ’ziringni  berardim ,  —  deb  alik  olishi 
yuqoridagi fikrimizga asos b o 'ia  oladi.
S huningdek,  birovlam ing  haqiga  xiyonat  qilish,  o ‘g‘irlik  qilish  yaxshi 
oqibatlarga olib  kelmasligi,  cholning buyum larini yashirib  q o ‘ygan qishloq 
bolalarining  to ‘qm oq  zarbiga  bardosh  bera  olm ay  cholga  yalinishlari  har 
q anday  kitobxonni  o ‘ylantirib  q o ‘yadi:
—  C h o l  o ta ,  t o ‘q m o q n i  t o ‘x ta tin g ,  biz  sizn ing  x u m ch an g iz n i, 
dasturxoningizni  olib,  o ‘m iga  boshqa  xum cha,  boshqa  dasturxon  q o ‘ygan 
ed ik .  T avba  qildik,  ota!  T o ‘q m o q n i  to 'x tatin g ,  deyishdi.  C hol:  «Tur, 
to ‘qm oq!»  deb  baqirçjan  edi,  to ‘q m o q   urishdan  to ‘xtadi.  Bolalar  yugurib 
b o rib ,  uylaridan  «Q aynar  xum cha»  bilan  «Ochil  dasturxon»ni  chiqarib 
berdilar.
Xullas,  kim ki  xalq  og‘zaki  ijodiga  m ehr  qo‘ysa,  ayniqsa,  ertaklam i 
k o ‘proq o ‘qisa hayotda kam  b o ‘lmaydi.
0 ‘Z B E K   BOLALAR  ADABIYOTI
0 ‘zbek  xalqi  qadim dan  m ehnatkash ,  savodxon  xalq  b o ‘lgan.  Bunga 
erishm oq uchun esa farzandlar tarbiyasiga juda qattiq e’tibor bergan.  Bolalarga 
ta ’Iim -tarbiyada ko‘proq xalq og‘zaki ijodi bilan ta ’sir qilish yo‘lidan borgan. 
Boy va  rang-barang  xalq  ijodi  nam u n alari  yozma  adabiyotning  m aydonga 
kelishi  va  rivojlanishida boy m anba b o ‘lib xizmat qiladi.  Bu yerda yana bir 
narsani t a ’kidlab o ‘tish kerakki, badiiy adabiyotning taraqqiyoti jam iyatning 
u m u m iy   taraq qiyoti  bilan  ham   uzviy  bog‘!iqdir.  Bu  jih atd an   M ahm ud 
K oshg‘ariyning  «D evonu  lug‘atit  turk»  asarini  eslab  o ‘tish  o ‘rinlidir.  XI 
asrn in g  buyuk tilshunos olim i o ‘zining bu kitobida bizga ko ‘p  m a ’lum otlar 
b cradi.  K itobda  XI  asr  adabiyoti  bilan  birga,  aw algi  zam onlarda  paydo 
b o ‘lib,  og‘izd an -o g ‘izga,  avloddan—  avlodga  ko‘chib  yurgan  q o ‘shiq  va 
lirik sh e’rlardan nam unalar ham  keltirilgan. Ayniqsa, m ehnat, qahram onlik, 
m arosim ,  m avsum  qo ‘shiqlari haqida batafsil m a’lumot beriladi. Shuningdek,
www.ziyouz.com kutubxonasi

Y usuf Xos  Hojibning  «Q utadg'u  bilig»  («Saodatga  olib  boruvchi  bilim»), 
A h m ad   Y ugnakiyning  «H ibat  ul  haqoyiq»  (« H a q iq a tla r  arm u g 'o n i» ) 
d o sto n larid a  ham da  A hm ad  Yassaviy,  S ulaym on  B o q u rg ‘oniylarning 
asarlarida  til,  ilm,  fan,  axloq-odob  masalalari  q a m ra b   olinadi.  H aydar 
X orazm iy,  Qutb,  Durbek,  Sakkokiy,  Lutfiy singari sh o irlam in g  adolatsizlik 
va  zu lm n i  qoraiash,  oddiy  in so n n in g   og ‘ir  a h v o iig a   a c h in is h ,  o rzu - 
an n o n larin i  qism an bo‘lsa-da  yoritishga  qaratilgan  asarlari  tarixda  m uhim 
rol  o ‘ynaydi.  Atoiy,  Sakkokiy,  Lutfiy  g‘azallari  tim so lid a  XV  asr  o'zbek 
she’riyati hayotiy voqelikni aks ettirish sohasida katta badiiy tajriba to'pladi. 
Bu  tajriba  Alisher  Navoiydek  buyuk  san’atko m in g  voyaga  yetishi  uchun 
zarur  bo ‘lgan  shart-sharoitlarni  tayyorladi.
Alisher Navoiy butun faoliyati va ijodini insonning baxt-saodati uchun 
kurashga,  xalqning  osoyishtaligiga,  o ‘zaro  u ru sh la m in g   oldini  olishga, 
obodonchilik ishlariga, ilm -fan, san ’at va adabiyot taraqqiyotiga bag‘ishladi. 
U  adolatparvar,  donishm and  davlat  arbobi,  o 'z b e k   klassik  adabiy  tiliga 
asos  solgan  va  o ‘zbek  m um toz  adabiyotini  yangi  tara q q iy o t  pog‘onasiga 
ko‘targan buyuk so‘z san’atkori bo‘Iib, davm ing m ad aniy  hayotiga rahbarlik 
qildi,  ilm -fan,  san’at  va  adabiyot  ahllariga  hom iylik  k o ‘rsatdi,  ko'plab 
shogirdlar  yetishtirdi.
XV—XVI asrlarda yashab ijod etgan Zahiriddin M u h am m ad  Bobuming 
«Bobum oma»  asarida o'sha d av r hayotiga do ir tarixiy vo qealar bilan birga, 
ilm-fanga oid qim matli m a'lu m o tlarb erilg an , turli xalqlam ing urf-odatlari, 
tili,  s a n 'a ti  va adabiyoti  yoritilgan.
XVIII  asm ing  oxiri  X IX   asm ing  boshlarida  y ash ab   ijod  etgan  ikki 
buyuk shoir M uham m adniyoz N ishotiy va  M u h am m ad   S h a rif Gulxaniylar 
ijodi  m um toz adabiyotimiz tarixida alohida ajralib tu rad i.  N ishotiyning xalq 
og'zaki  ijodi  asosida  yaratgan  «H usnu  dil»  dostoni  ishq-m uh abb at,  aql- 
farosat,  odob-axloqqa bag'ishlangan.  Shu narsa d iq q atg a  ioyiqki, dostonda 
h ar  biri  mustaqil  asar b o ‘la  oladigan  «Shohboz  va  bulbul»,  «Gul  va  Daf», 
«Nay  va  Shamshod»,  «Kosai  C h in   Nargis»,  «B inafsha  va  Chang»  kabi 
masallar ham  berilgan.  Bu m asallarning barchasida el-yu rtga foyda keltirish, 
m aqtanchoq  bo‘lmaslik,  ortiqcha  kibr-havoning  zarari  kabi  m avzulam ing 
yoritilishi  bolalar  uchun  h ar  jih atd an   ibratlidir.
G ulxaniy  ham   «Z arbulm asal»  asarid a  o ‘z in in g   m u h im   ijtim oiy 
qarashlarini,  el-ulus  taqdiriga  m u n o sab atin i  q iz iq a rli  m asallar  orqali 
ifodaladi.
M unis  m ehnatkash  xalqning og‘ir ahvoiiga q a ttiq  ach in d i,  ilm -fan va 
adabiyot  ahlining  xor-zorligidan  qayg‘urdi.  S hoir  k ish ilam i  bilim   olishga, 
kitob o ‘qishga, johil va yom onlardan uzoq bo'lishga chaqirdi.  M unis «Savodi 
ta'lim » risolasi orqali bolalami o ‘qitish va tarbiyalash ishiga katta hissa qo‘shdi. 
U n ingm a'rifatparvarlikg‘oyalari o ‘zidan keyin yashagan  M uqim iy,  Furqat, 
Zavqiy, Avaz 0 ‘tar kabi shoirlarga ham   katta t a 's i r  k o ‘rsatdi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

M a’rifatparvarlikni  bayroq  qilib  ko‘targan  Abdulla  Avloniy,  Hamza, 
Fitrat,  Elbek,  M unaw arqorilar tom onidan yozilgan daislik va qoilanm alarda 
bolalar  hayoti,  o ‘qishi,  axloq-odobi  haqida  m ateriallar  beriladi.
A bdulla  Avloniy  («Birinchi  muallim »,  «Ikkinchi  muallim »,  «Maktab 
gulistoni»,  «Turkiy  guliston  yoxud  axloq»),  H am za  H akim zoda  Niyoziy 
(«Yengil  adabiyot»,  «Axloq  hikoyalari»,  «Qiroat  kitobi»)  asarlarida  yangi 
davr nafasi ufu ra boshladi.
0 ‘tg an   asrning  20>yillarda  F itrat,  ChoMpon,  U sm on  N osir,  G ‘afur 
G ‘ulom ,  G ‘ay ratiy ,  S hokir  S ulaym on,  Oybek  va  bo shqalarning  katta 
yoshdagi  b o lalar  u ch u n  yozgan  asarlarida  ilm  va  m ehnatga  chaqiriq  keng 
o ‘rinoldi.  K eyinchalikbusafgaZ .  Diyor,  D.Oppaqova,  M.  Fayziy,  I.  Muslim, 
A.  R ahm at,  Sh.  Sa’dulla,  S J o ‘ra,  M.  Oqilova,  Q.  M uhammadiy,  H.  Nazirlar 
kelib  q o ‘sh ild i.  U la r  b o lalarn i  yaxshi  o ‘qishga,  ilm ,  fan  n u rlarid a n  
b ahram and  b o ‘lishga,  davm ing haqiqiy o ‘g‘il-qizlari  bo ‘lib kam ol topishga 
targ‘ib  etdilar.
B olalar  adabiyotim iz  yildan-yilga  rivojlanib  bordi.  30-yillarga  kelib, 
o ‘zining professional shoir va yozuvchilariga ega bo'ldi.  Poeziya (Zafar Diyor, 
A dham   R ah m at,  Ilyos  M uslim,  S hukur  Sa’dulla,  Sulton  J o ‘ra,  M ahm uda 
Oqilova,  Q u ddus  M uham m adiy),  proza (M ajid  Fayziy,  Dorjiya Oppoqova, 
H akim   N a zir),  dram aturgiya  (Z afar  Diyor,  Dorjiya O ppoqova)  sohalarida 
bolalar  ijodkorlari  yctishib  chiqdilar.  Sadriddin  Ayniy,  G ‘afur  G ‘ulom , 
H am id  O lim jo n ,  Oybek,  Shokir  Sulaym on  va  G ‘ayratiylir  ham   o ‘zbek 
bolalar  adabiyotini  yuksaltirish  ishiga  o ‘z  hissalarini  qo‘shdilar.
Bu  davrda  Z afar  D iyom ing  «Qo‘shiqlar»  (1933),  «Tantana»  (1936), 
«She'rlar»  (1939),  «Muborak» (1940), «She'rvahikoyalar» (1940) to ‘plamlari 
va  «M ashinist»  (1935)  dostoni,  «Baxtli  yoshlik»  dram asi,  «Jo‘natish», 
«Nojo‘yaliklar»  hikoyalari; A.  R ahm atning «Dum»  (1938),  «Baxtli  yoshlik» 
(1939),  «Zavqli  allalar»  (1940),  «She'rlar»  (1940),  «Hiylagar  tulki»  (1940) 
kitoblari;  S u lto n   Jo'raning  «Fidokor»  (1940);  Ilyos  Muslimning  « 0 ‘suv» 
(1932);  «Zaharxandalar»  (1932)  to ‘plam lari,  «Miqti  keldi»  dostoni  (1934); 
S hukur  S a 'd u lla n in g   «Hayqiriq»  (1932)  «Uch  ayiq»,  «Ayyor  chum chuq» 
(1937),  «Yoriltosh*  to ‘plamlari  bosilib chiqdi.
Bu davrda qardosh xalqlar adabiyotidan juda ko‘plab sara asarlar o ‘zbek 
tiliga tarjim a qilindi.  Buning natijasida o ‘zbek bolalar adabiyoti har tom onlam a 
boyib bordi.
A y n iq sa,  «Y osh  tu rk isto n lik la r» ,  «B olalar  y o ‘ldoshi»,  «B olalar 
dunyosi»,  « 0 ‘zgarishchi  yoshlar»,  «Yosh  kuch»  kabi jum allar  nashrining 
yo ‘lga q o ‘yilishi  bolalar adabiyotining  h a r tom onlam a  rivojlanishiga sabab 
b o ‘ldi.
Xullas,  b o la la r  adabiyotining  m avzu  doirasi  kengaya  bordi.  Yoshlik, 
m aktab  hayoti,  o n a-y u rt  tabiati,  xalqlar  d o ‘stligi,  ilm,  h un ar va texnikaga 
m uhabbat  m avzulari  bolalar adabiyotidan  keng o ‘rin oldi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Xalqimizda:  «Ona yurting om on boMsa, rangi-ro‘ying som on bolm as», 
degan naql bor. Sobiq ittifoqqa nemis-fashist bosqinchilarining xiyonatkorona 
bostirib kirishi o ‘z baxtini, kelajagini halo! m ehnati  bilan  bunyod etayotgan 
xaiqning  orom ini,  tinchligini  buzdi.
U rushning  birinchi  kunlaridanoq  Oybek,  H a m id   O lim jon,  G ‘afur 
G ‘u lo m ,  S obir  A bdulla,  U y g ‘u n ,  M aqsud  S h a y x z o d a ,  Z a fa r  D iyor, 
A m in  U m ariy,  G ‘ayratiy,  M irte m ir,  Ilyos  M u slim ,  S u lto n   J o ‘ra  va 
boshqalar  fashist  bosqinchilarining,  albatta,  yer  b ila n   yakson  b o ‘lishiga 
kom il  ishonch  g ‘oyasi  bilan  y o ‘g ‘rilgan  asarlar  y a ra td ila r.  U rushning 
b irin c h i  k u n la rid a y o q   y a ra tilg a n   U yg‘u n n in g   « X a y rla sh u v » ,  Z afar 
Diyorning «Kichkina jangchi»,  Ilyos M uslimning «Yovni  tutday to ‘kamiz», 
S ulton Jo 'ra n in g  «Tekstil» kom binati to ‘quvchilari»,  R a 'n o  Uzoqovaning 
«Talpin, yurak* sh e' rlari bolalar adabiyotida urushni la ' natlovchi dastlabki 
asarlardan  bo‘ldi.
Bu  d av r  ad a b iy o tin in g   asosiy  m av zusini  u ru s h   d av rid a g i  xalq 
qahramonlanning fashist bosqinchilaiiga qarshi jasoratlarga to 'la  kurashi «Xat» 
(H am id  O lim jon),  «M en  yahudiym an»,  «Sen  y etim   em assan»  (G ‘afur 
G ‘u lo m ),  «Vatan  haqida»,  «Yigitlarga»  (O ybek),  « K u ra sh   nechun?», 
«Kapitan Gastello» (M aqsud  Shayxzoda), «Vatan haqida qo'shiq*  (Uyg‘un), 
«Vatan»,  «Chavandoz»  (T e m ir  F atto h ),  «Q urol  b e rin g   m eng a  ham», 
«Bizning  oila»  (Z afar  D iyor),  «T o‘pchi  M u h am m ad »   (S u lto n   J o ‘ra), 
«Onam ning  aytganlari»  (A dham   R ahm at),  «Biz  yengam iz»  (H asan  Said) 
tasviri  tashkil  etdi.
1941  yilning  iyul  oyidayoq  « 0 ‘lim  yovga»  ad ab iy   t o ‘plam i  bosilib 
chiqdi.  T o ‘plamdagi  sh e 'rla rd a   g ‘alabaga  b o‘lgan  ko m il  ishonch  jo ‘shib 
kuylanadi.
«Vatan  uchun»  to'plam i  h am   shu yilda  yuzaga  keldi.  U ndagi  sh e'rlar 
m avzu  jihatdan  yanada  kengaytirilganligi,  qah ram o n lik ,  o n a  -   Vatanga 
sadoqat  g‘oyasi  yetakchilik qilishi  xarakterlidir.
Ayniqsa,  Zafar  D iyor yaratgan  qahram onlar yosh  b o ‘Iishiga  qaram ay 
ju d a   qasoskor.  U la r  tin c h lik ,  osoyishtalik   s h a y d o la ri,  n ernis-fashist 
bosqinchilarini qattiq qahr-g‘azab bilan ia’natlaydilar. Binobarin, ona -  Vatanni 
sevish,  ardoqlashning o ‘zi yetm aydi,  uni  munosib o ‘g ‘lo n  b o ‘lib him oya qila 
olish zarur, degan muqaddas tuyg‘u bilan nafas oladilar. S h uning uchun ham 
shoiming qahramonlari qo‘lda qurol bilan nemis-fashist bosqinchilaiiga qarshi 
sherday hamla qilishga tayyor. Z afar Diyor «Qurol bering m enga ham!» she’rida 
link qahram on tilidan  shunday  m isralam i bitadi:
M eni kich ik  demangiz,