N I z o m I y n o m I d a g I t o s h k e n t d a V l a t p e d a g o g I k a u n I v e r s I t e t I m a m a s o L i j u m a b o y e V

Shokir akam iz bu gal 
Yaxshiyam  b o ‘bdi  kasal.
Darsga kelmasmush  ancha,
O ynaymiz xohlagancha,—
deb ustoziga achinish o ‘miga xuisandchiligini bildiradi.  Bu gap O'ktamga 
qattiq  botadi.  S h u n d a   u  Tolibni  yaxshilikka  chaqiradi,  o ‘qituvchi-ustozga 
bunday m unosabatda b o im a slik  kerakligini uqtiradi. Am m o janjalkash Tolib 
bu gaplarga q uloq solish o ‘m ig a 0 ‘ktam ning jig‘iga tegadi,  asabini buzadi, 
uní m usht ko‘tarishga m ajbur qiladi.  Kasali q o ‘zg‘agan 0 ‘ktam  shifoxonaga 
tushib qoladi.  Sinfdagi  ayrim  o ‘quvchilar Tolibni  urib qochib ketdi,  degan 
gap  tarqatishadi.  F a q a t  sam im iy  d o ‘st  Q odirgina  bu  gapga  ishonmaydi. 
0 ‘ktam ning  beozor,  sofdil  ekanligini  isbotlashga  urinadi.
Tolib 0 ‘ktam  ustidan o ‘qituvchi-ustozlarga arz qiladi. 0 ‘ktamning uyiga
www.ziyouz.com kutubxonasi

otasini boshlab boradi.  Lekin voqea davomida kitobxon Tolibning chaqimchi, 
o ‘qishga  xushi  yo‘q,  gerdaygan  bola ekanini  bilib  oladi.
D ostonda jam oat tarbiyasining ahamiyati g ‘oyatda chuqur ifodalangan. 
0 ‘ktam  sog'ayib  o ‘qishga  qaytadi.  0 ‘ktam   va  Tolib janjali  muhokam asiga 
bag‘ishlanib o ‘tkazilgan sin f majlisi dostonning eng avj  nuqtasi hisoblanadi. 
Bu  yerda  haqiqatgo'ylik,  a ’lo  o ‘qish,  d o ‘stlarni,  kattalarni  hurm at  qilish, 
axloq-odobda  boshqalarga  o ‘rnak  bo'lish  kabi  m asalalar  targ'ib  etiladi. 
Yolg‘onchilik, beodoblik, o ‘zgalami  mensim ay xudbinlik qilish qoralanadi.
Hozirgi  zamon  o'zbek  bolalar  adabiyotida  sh e’riyat  rivojlangani  kabi 
nasrda  ham  salmoqli  asarlar yuzaga  keldi.  Y ozuvchilam ing  yangidan-yangi 
avlodlari kamol topdi. Ayniqsa, hikoyachilik o ‘sdi.  Bolalaming yoshi, qiziqishi, 
dunyoqarashiga to‘la javob bera oladigan hikoyalar bunyod etildi. Hakim Nazir, 
Y oqubjon  S h u k u ro v ,  S h u k u r  S a ’d u lla,  N o s ir   F o z ilo v ,  X u d oy berdi 
To'xtaboyev,  7'urg‘unboy G ‘oipov,  Rahmat A zizxo‘jayev,  Latif M ahmudov, 
Farhod  Musajon,  Sobir  Yunusov,  Oqiljon  Xusanov,  M ahm ud  M urodov, 
N odir  Nazarov,  Ergash  Raimov,  Safar  B am oyev,  Abdusaid  Ko'chim ov, 
Rauf Tolib, Anvar Obidjon va boshqalaming kichik m aktab yoshidagi bolalarga 
m o‘ljallangan  o ‘n!ab  hikoyalar  to ’plamlari  bosilib  chikdi.
Juda  kokp  hikoyalarda  k ich k in to y larn in g   h ayo tlari  o ‘z  ifodasini 
topm oqda.  S hodm onbek  O taboyevning  « Ito lg ‘i»  hikoyasi  qush,  q u rt- 
q u m u rsq alarn i  sevish,  ardoqlashga  q a ra tilg a n .  lto lg ‘i  c h u m c h u q   va 
chug‘urchuqlam i  tutib  olib  yeydigan  qush.  S hukurali  aka  itolg‘ini  jiyani 
Shavkatga sovg‘a qiladi.  Shavkat uzum q o ‘riqlashda u nd an foydalanm oqchi 
edi.  A m m o  qush  u lam ik id a  o ‘zini  erk in   sezm ayd i.  B uning  sab a b in i 
s u ris h tirg a n d a   S h a v k a tn in g   o ta si  bu  m a x lu q   o z o d   va  e r k in lik n i 
q o ‘m sayotganligini  tushuntiradi.  Shavkat  q u sh larn i  yaxshi  ko‘rad ig an , 
rahmdil  bola.  U  itolg'ini  qafasda  uch  kun  z o ‘rg‘a  ushlab  turadi.  Q afasda 
qush  emas, o ‘zi  o ktirgandek boMadi va  itolg‘ini  qafasdan butunlay chiqarib 
yuboradi.  Qush  bolaga  rahm at,  degandek  parvoz qilib  ketadi.
Bolalar qissachiligida ham  ko‘plab yaxshi asarlar yaratildi, ad ib lam in g 
yangi-yangi  avlodlari  kamol  topdi.  Ó ybek ,  G ‘afu r  G ‘ulom ,  A b d u lla 
Q ahhordan  tortib  bugungi  kunga  qad a r  hisoblaydigan  bo‘!sak,  u lam in g  
soni  nihoyatda  o ‘sdi.  Bunga  misol  qilib  H ak im   N azir,  Shukur  S a’d u lla, 
X udoyberdi  T o ‘xtaboyev,  H ojiakbar  S h ay x o v ,  A nvar  O b id jo n,  L a tif  
M ahm udov,  N osir  Fozilov,  Farhod  M usajon,  H abib  P o ‘latov,  M u q im jo n  
N iyozov,  R ustam   R ahm onov,  Iboxon,  S h u k u r  X olm irzayev,  O q iljo n  
Xusanov, Marva Jaloliddinova, Asad D ilm urod, Abdusaid Ko‘chimov,  Ergash 
Raimov,  M am atqul  Hazratqulov va b o sh q alam i  ko‘rsatish  m um kin.
Bu davr bolalar qissachiliginingmavzu doirasi judakengaydi, K attalam ing 
mehnati, ulaming jasoratlari («Yonardaryo*); ikkinchi jahon urushida ishtirok 
etish («R ustam jonning sarguzashtlari*);  to b o ra  gullab-yashnab b o ra y o tg a n  
go‘zal shahariarimiz va bag‘ri keng, insonparvar odamlarimiz («K om andim ing
www.ziyouz.com kutubxonasi

boshidan kechirganlari*); o'tm ishda zulmkorga qarshi kurash, baxtli va yorug‘ 
kun uchun intilish  («Kachal polvon*);  ikkinchi jah o n  urushi davrida bolalar 
hayoti  va  u larning  kolxoz  dalasidagi  faoliyati  («Changaizordagi  sharpa»); 
yetim -esir  b o lalam ing  turm ushlari  («Ulug*  kun»,  «Sen  yetim  emassan»); 
chorvadorlarga  k o ‘m ak  («Oq  otli»);  o ‘quvchiIam ing  dalachilik  brigadalari 
(«Zamon); sho‘x va o'zboshim cha bolalar va ularning qayta larbiyasi («Bizning 
roman»)  kabi  m avzular bu davr qissachiligida yetakchi  o ‘rinda turadi.
Hakim   N a zim in g  «Yonar daryo» qissasining asosiy qahram oni Dam ir. 
U otadan ju d a  e rta  ju d o  bo‘lgan. Adib boshda bolani ancha sho‘x, onaning 
gapiga quloq solm aydigan, yaxshi o ‘qim aydigan,  bir oz o'zboshim cha qilib 
ko‘rsatadi.  Bolaning bunday salbiy tom onlari quyidagi lavhada shundoqqina 
ko‘zga tashlanib turadi:
«Buvim  bilan  oyim   ayvondan  turib  ketishlari  bilanoq,  m en  lip   etib 
o ‘tinxonaga o ‘tdim .  U  yerda tovuq katagi bor edi.  M o'ralab ko‘rdim. Tovuq 
tuxum  q o ‘yibdi-yu chiqib ketibdi.  Bir emas,  ikkita tuxum .  Ushlab boqsam , 
hali  iliqqina.  U   y o q -b u   yoqqa  alanglab  old im -d a,  tuxum ning  ikki  yog‘ini 
ch o ‘p  bilan  c h u m c h u q   k o ‘ziday  teshib,  og‘zim ga  xo ‘p  etuvdim ,  liqqa 
ketdi.  Qani endi ustidan  yum shoq  non bo‘lsa,  yeb yuborsang.  Oyoq uchida 
oshxortaga  kirdim -da,  yarim ta bulkachani c h o 'n ta k k a urib  chiqdim . Y ana 
kelib stulimga o ‘tirdim .  Birdan  hiqichoqtutib qoldi.  H iqichoq bosilarmikan 
deb  vodoprovoddan  b ir  hovuch  suv  ham  ichib  oldim .  Q ornim   to ‘yganga 
0
‘xshaydi.  Endi  daftardagi  harflar,  raqam lar  uchishni  qo‘yib,  o ‘z  o ‘m iga 
qo'ndi.  Lekin qo‘ngani bilan miyamga kirmadi.  Negaki, uy ichidan oyimning 
yig‘i  aralash  ovozi  eshitilayotgan  edi.  U buvimga  derdi:
— 
Bu  m eni  kuydiradiganga  o ‘xshaydi.  T epasida  haq  deb  tursangiz, 
ishga qaraydi, b o im a s a  yo‘q.  Peshonam  sho‘r b o im asa...»
Yozuvchi  D a m ir bilan  Sulton  amaki  m unosabatlari  tasviri orqali  inson 
tarbiyasida o ta-onaning roliga alohida uig‘u beradi.  Qissada Gazlidagi hayot, 
odam lam ing  tu rm u sh i,  B o‘ro n   va  Q o id o sh lam in g   axloq-odoblari  ham  
Damiming oyoqqa turib olishida asosiy manba b o iib  xizmat qilishi ko‘rsatiladi.
Rustam   R ah m o n o v   «Changaizordagi  sharpa*  qissasi  bilan  ikkinchi 
ja h o n   urushi  davri  b o lalarining  tinib-tinchim as  obrazlarini  yaratib  berdi. 
A xir urush dahshatlari  u z o q  T oshota qishlog‘ida h am  aks-sado bergan edi- 
da!  Toshotaliklar  k ec h an i  kecha,  kunduzni  kunduz  dem ay dushm an  bilan 
g ‘oyibona jang  qiladilar.  H a ,  urush  tashvishi  kattaga  h am ,  kichikka  ham  
baravar  tushgan  edi.
Otash o ‘jar, o ‘z aytganidan qolmaydigan bola. Yozuvchi bu bola obraziga 
shunday  ta ’rif  beradi:  —  o ‘ja r   odam ning,  ayniqsa  o ‘ja r  bolaning  tabiati 
qiziq.  Undaylam i b ir narsaga o ‘chakishtirib b o im ayd i. Q ilam an desa, qiladi, 
o ia m a n   desa  o ‘ladi.  A ytganini  qilish  uchun  h ec h   narsadan  toymaydi. 
B o im a sa, Otash onasining issiq bag‘rini hecham  tark etm asam  deydi.  Lekin, 
o ‘jarlik!  H a ham m asiga u n in g  shu o'jarligi, shart kesarligi aybdor.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Otash nega bunchalik o jar.  Uning o'jariigiga davr, urush sababchi.  Bola 
otasini  qattiq  sog‘ingan.  U  otasini  ko‘rm o q ch i,  nemis  fashistlarga  q arshi 
kurashda otasiga ko‘maklashmoqchi. Am m o ota uzoqda. Unga yeta olm agan 
bolanmg fe’l-atvon  ham  juda boshqacha.  H am m a kasallik m ana shu nda.
Rohat  kam pir qishloq bolalarini  to ‘plab ju d a   ajoyib-g‘aroyib  e rta k la r 
aytib beradi.  U  aytgan ertaklar orasida pahlavonlar, dovyuraklar, seh ig arlar, 
ishyoqmasu  dangasalar,  turli  alvasti-yu  jin la r  bor.
O tash   b u g u n   a jin a la rd a n   b irin i  tu t is h   x ayo li  b ila n   b a n d .  U  
chakalakzoiga  borm oqchi, bir ajinani  tu tib ,  un i yalintirib-yalintirib,  keyin 
«bor,  G itlern i  tu tib   kel  deym an.  U n i  tu tib   keladi,  o 'sh a n d a  G itle rn i 
uchastkovoy milisionerga beraman.  Keyin,  rosa qiynab o ‘ldirishadi.  0 ‘sh an d a 
um sh ham  tugaydi.  Ham m a urushdan keladi, dadam  ham ...  Keyin ajinaning 
sochini  qaytarib  beram an...»  —  dem oqchi.
O tash  ana  shunday o ‘y-andishlar bilan   Q o ‘turbuloq tom on y o ‘l  oldi. 
Bu  ch a k a la k z o r  t o ‘g ‘risida  T o s h o ta d a   q a n c h a d a n -q a n c h a   a f s o n a la r  
to ‘qilmagan.  «Chakalak* so‘zining o ‘zi bolalam igina emas, hatto k a tta la m i 
ham   seskantirib,  q o ‘rquvga  solib  kelgan.  O nalar  injiq,  yig‘loqi  b olalarin i, 
«gapimga kirm asang,  chakalakzorga eltib  tashlaym an» degan  p o 'p isa  b ilan  
tiyib  kelishgan.  Bu  joy  —  alvastilar  m ako ni,  ins-jinslar  bazm  q u ra d ig a n  
maydon!  Bu yerdajin-alvastilam i o ‘z ko‘zi bilan  ko‘rganlar bor T o sh o ta d a , 
deyishlariga  qaram ay o ‘z baxtini  sinab  ko‘rm oqchi.
Bola  o ‘sha dahshatli chakalakzor bag‘rid a kechasi  uzoq 
0
‘tird i,  q o m i 
och  qoldi,  sovqotdiAjinachalam i kuta-kutam ijjalari qotib ketdi — k ipriklari 
yumilsa ochilm aydi,  ochilsa  yumilmaydi.  S hu  payt  allaqayoqdan  d a n g ‘ir- 
d o ‘ng‘ir  childirm a  chalishib  bir  gala  yasangan  qizlar  kelib  qolishdi.  B ir 
pasda o ‘rtaga gulxan yoqib, atrofída o ‘ynab ketishdi. Otash u yon-bu yoniga 
alanglab  qarasa chakalakzordan  darak  qolm abdi.  Shu onda jajji  q izch a sin i 
opichiab,  ayasi  kelib  qolsa  boMadimi!  Ú   n u qu l  qah -qah   urib  kuladi.  K ela 
solib  alanga  ustidan sakrab o ‘tdi-d a o ‘yinga tush a boshladi.  B irdan b oyagi 
qizlar seijun  maxluqiarga aylanib,  Otashning ayasini qurshab olishdi.  U kasini 
silab-siltab  to rtis h d i-d a ,  olovga  u ío q tirish d i.  Ayasini  b o ‘lsa  h a r   b iri 
panshahaday panjalari bilan bo‘g‘a ketishdi. O tash ajinalar to ‘dasiga tashlanib, 
onasini qutqarm oqchi bo‘ldi.  Biroq qarasa oyoqlari yo‘q. Ovozining b o ric h a  
qichqirsa ovozi chiqmaydi...
Ha,  u  uyqusida alahsirar edi.  Endi  u ajinalam ing borligiga  ish o n m a y  
q o ‘ydi.  C hunki  R ohat kampirning ertagi faqat afsona ekanligiga b u g u n  aq li 
yetdi. Am m o  O tash hayotda bo‘sh keladigan bolalardan emas. 0 ‘z ic h a  sirli 
bu  chakalakzom i  o ‘zlashtirishga  kirishdi.  Bu  ishda  unga  O b id ax o n   va 
Xurshidjonlar ko‘m ak berishdi.  C hakalakzor o 'rn id a  m o‘l-ko‘l  p ax ta ho sili 
bitdi.  Bu esa urush davri bolalarining frontga katta sovg‘asi bo‘ldi.
Bu davr bolalar qissachiligida saiguzasht, ilmiy fantastika janrlari h a m  rivoj 
topdi. Xudoyberdi To‘xtaboyev («Sariq devni minib», «Qasoskoming oltin boshi»,
www.ziyouz.com kutubxonasi

«Shirin  qovunlar  m am lakatida»),  Xojiakbar  Shayxov  («Sarno  mahvaridagi 
namoyish»,  «Shorn  kam ari»,  «Ajdodlar  xotirasi»),  M ahkam   M ahm udov 
(«Evropaning  o ‘g‘irlanishi»),  Anvar  Obidjon  («0099  nomerli  yolg‘onchi», 
«Dahshatli  meshpolvon*),  Olloyor  («Fazogir  chumoli»),  Oqiljon  Xusanov 
(«Tog‘da o‘sgan bola») va boshqalar bu janrda samarali ijod qilmoqdalar.
Bolalar tarbiyasida dram aturgiya janrida yaratilgan asarlar ham  katta rol 
o ‘ynaydi. Hakim Nazir, Adham  Rahmat, Po'lat M o'm in, Mamarasul Boboyev, 
U sm o n   Y usupov,  T u rg ‘u n b o y   G ‘oyibov,  N a rim o n   O rifjonov,  L atif 
M ahm udov,  Farhod  M usajon,  Ravshan  Yoriyevlaming  pesalari  o ‘zining 
bolalarbopligi bilan  kichkintoylar quvonchiga quvonch qo‘shib kelmoqda 
So‘nggi yillar bolalar dramatuigiyasida Ravshan Yoriyevning «Oq buloq» 
(bir pardali) pesasi alo h id a ajralib turadi. Asar qahram onlari Q udrat, Jasur, 
G ulshan,  0 ‘rm onchi bobo,  G o ‘zal qiz,  Olmaxon,  Q ora dev,  Qari shayton, 
M aym oq shayton,  K ichik shayton va boshqalar.
Bolalar o‘rmonda kamaval o'tkazishmoqchi. Hamma bu marosimga hozirlik 
ko‘rmoqda. Ammo ichi qora, qizg'anchiq qora devu shaytonlar bunga qarshi, 
nim a bo‘lganda ham kamavalni o ‘tkazmaslik, odamlarga pand berish rejalarini 
tuzadilar.  Shifobaxsh,  ham m aning  dardiga malham b o‘ladigan  ko‘zachadagi 
Oqbutoq suvini zaharii suvga almashtirib, bolalami nobud qilmoqchi boladilar. 
S hu  payt  bolalarga  O lm axon  yordam  qo‘lini  cho‘zadi.  Shaytonlar  o ‘zlari 
yasagan ko‘zadagi zaharii suvni  ichib halokboMadilar,
0 ‘rm onda katta shodlik,  o ‘yin-kulgi boshlanib  ketadi,
L a tif  M ah m u d o v n in g   «Ali  b ilan   Vali»,  «E h  attan g » ,  «M uhim  
to p sh iriq » ,  «Sirli  x at» ,  « D a n g asan in g   sarg u zash tlari»   pesalari  te a tr 
sahnalarida qayta-qayta nam oyish qilinmoqda.
« D a n g a sa n in g   s a r g u z a s h tla ri»   a s a rin in g   q a h r a m o n i  o ‘z in in g  
ishyoqm asligi,  q o ‘r s -q o ‘polligi  bilan  d o ‘stlaridan  ajralib  qolgan.  Bola 
xomxayollik  bilan  yashaydi,  o ‘qish,  izlanish,  m ehnat  qilish,  kattalam ing 
yum ushlariga  kolm aklashishni  o ‘ziga  ep  ko'rmaydi.
Hozirgi  zam on  o ‘zbek  bolalar  badiiy  adabiyoti  bilan  biiga  bolalar 
adabiyotshunosligi  va  adabiy  tan q id  janri  ham   pog‘o nam a-pog‘ona  o ‘sdi, 
rivojlandi.  Bir  q ato r  darslik,  q o lla n m a ,  majm ua,  m onografiya,  kitoblar 
yozildi. 0 ‘n!ab nom zodlik va doktorlik dissert asiyalari him oya qilindi.
Bu sohaning tako m ilida A.  Suyumov, 0 ‘.  R ashid,  S.  M am ajonov,  M. 
Q o ‘shjonov,  H. Abdusamadov, M . Yunusov, B.  Imomov, P. Shermuhamedov,
O .  Safarov, X. Egamov,  S. Alimov,  M.  Murodov,  M.Soliyev,  S.  !risxo‘jayeva, 
S.  M atjonov,  M. S atto ro v k ab i  ko‘pgina adabiyotshunoslam ing xizmatlarini 
alo h id a ta’kidlab o ‘tish lozim .
Shu zaylda hozirgi za m o n  o ‘zbek bolalar adabiyoti rivojlanishda davorn 
etm o q d a.  U yangi yozuvchilar,  yangi asarlar bilan tobora boyib borm oqda. 
B ir so ‘z bilan aytganda,  bu  adabiyot  mustaqil  O 'zbekistonim izning tobora 
gullab-yashnashi  u ch u n   x izm at qilmoqda.
www.ziyouz.com kutubxonasi

C H E T   EL  BOLALAR  ADABIYOTI
Mustaqil  m am lakatim izda  kattalar adabiyotining  ajralmas bir bo'lagi 
b o ig a n   bolalar adabiyotining  rivojlanishi,  h a r to m o n lam a  boyib borishida 
taijim a asarlarining o ‘rni,  ahamiyati katta.  Negaki taijim a asarlarini o'qigan 
h ar  bir  yosh  kitobxonning  dunyo  haqidagi  fikri,  tasaw u ri  boyib,  o ‘sha 
xalqlarning  yashash  sharoitlari,  urf-odatlari,  m ehnatlari,  orzu-intilishlari 
bilan  oshno  bo‘ladilar.
Asrlar  osha  xuddi  ertak  kabi  eldan-elga,  tildan-tilga  o 'tib   dillam i 
yashnatib  yurgan  «Qizil  Shapkacha»  (Sh.  P e rro ),  «R obinzon  K ruzo 
(D .D e fo ),  «G ulliverning  sayohatlari»  (J.  S vift),  «D yum chaxon*  (X . 
A ndersen),  «Oltin  baliq»  (A.  S.  Pushkin),  «T om   Soyerning  boshidan 
kechirganlari»,  «Shahzoda va gado»  (M .  T ven),  «K apitan  G rant bolalari», 
«Ostin-ustin»  (J.  V ern),  «Don  Kixot»  (J.  Servantes)  kabi  asarlar  yosh 
qalblarda olam ga  nisbatan  qiziqishlarni jo ‘sh  urdirib  yuboradi.
X X asrdabunyod etilgan  «Maugli*  (R .K ipling),  «KichkinaShahzoda* 
(A. de Sent-Ekz Yuperi),  «Katta va kichik  Karlson» (A.  Lindgren), «Toshkent
—  non shahri» (A.  Neverov),  «Vinni  Pux»  (A.  M iln),  «Ahmoq sichqoncha 
h aqida  ertak*  (S .M a rsh ak ),  «U ch  b aqaloq »  (Y u.  O lesha),  « Q uvnoq 
Japbaqlar»  (B.  Kerboboyev),  «D oktor  Aybolit»  (K .  Chukovskiy),  «T im ur 
v au n in g   kom andasi»  (A. G aydar),  « C h ip o ilin o n in g   saiguzashtlari»  (J. 
R od ari),  «S tyopa  am aki»  (S.  M ixalkov),  « K im   b o ‘lsam   ekan?*  (V. 
Mayakovskiy),  «Bilmasvoy  quyosh  shahrida*  (N .  Nosov)  singari  o lam  
kezib  yurgan  asa rlar  o lzbek  kitobxon  b o la la rid a   harn  k atta  taassu ro t 
qoldirmoqda.
Yuqorida  tilga  olingan  asarlar  yosh  kitobxonni  nim agadir  o ‘rgatadi, 
nimagadir  d a'vat  etadi.  Bu  asarlam ing  k atta  ko'pchiligida  ona-V atanga 
m uhabbat,  uning ozodligi va baxti  uchun jo n   fido  qilish  («Uch baqaloq*); 
noshukr  b o ‘lm aslik,  o ta -o n a   p a n d -n a sih a tig a   q u lo q   solish  (« A h m o q  
sichqoncha haqida ertak*); inson va insonga m ehr («Maugli»); tabiatni asrash, 
hayvonot  olam ini  sevish  («D oktor  Aybolit*);  o d am lar  xizm atini  qilish, 
bem innat yordam  ko‘rsatish  («Tim ur va uning kom andasi*); o ‘ziga pishiq- 
puxta bolish,  ichki sirlami o'zgalarga oshkor qilm aslik («Qizil Shapkacha»); 
nam unali o ‘qish,  kasb-hunar egasi b o ‘lish  («K im  b o ‘lsam  ekan?*);  sergak, 
tad b irk o r,  q u v n o q lik k a   in tilish   (« Q u v n o q   Ja p b a q la r» )  dek  o lija n o b  
g ‘oyalam ing yotishi bolalam ing taijim a asarlariga nisbatan boMgan qiziqish 
va ishtiyoqlarini o ‘stiradi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

SHARL  PER R O
(1628-1703)
Buyuk  fransuz  shoiri  va  tanqidchisi  Shari  Perro  o ‘z  elinining  badiiy 
ertak asoschisi sifatida m a’lum va mashhurdir.  U  o ‘zining «Qizil Shapkacha», 
«Zolushka» va  «Etik  kiygan  mushuk» asarlari  bilan jahonga tanildi.
Sh.  Perro badiiy ertaklar ijod etishdan oldin  xalq og‘zaki  ijodini  m ehr 
va  ishtiyoq  bilan  ch u q u r  o ‘rgandi.  Shuning  uchun  ham   u  o ‘z  ertaklarida 
xalq  udum larini  dadil  ilgari  surdi.  Perroning  qahram onlari  o ‘z  m ehnat 
sevarliklari  h a m d a   saxiyliklari  bilan  ajralib  tu rad ilar.  G ‘arazg o ‘ylik, 
maqtanchoqlik,  qizg‘anchiqlik o 'rn in i yaxshilik,  m ehribonlik bosib  ketishi 
ham on  kitobxonni  shod  etib  kelmoqda.
Shari  P errodan  b o r-y o ‘g‘i  11  ertak  saqlanib  qolgan.  Qaysi  ertagiga 
nazar tashlam ang,  barchasida bolalar  zavq oladigan  qirralar bor ekanligini 
darrov payqaysiz.  D uny oda uning «Etik kiygan mushuk* ertagini o ‘qimagan 
yoki  ertak  asosida  yaratilgan  multfilmni  m iriqib  tom osha  qilmagan  bola 
iopilmasa kerak.
Ertakda aqllilik,  bilim donlik,  topag‘onlik bosh  masala qilib  qo ‘yiladi. 
Boshqa  asarlarida  boMgani  kabi  Sh.  Perro  bu  ertaqda  folklor  an ’analariga 
yana  bir  bor  sodiq  qoladi.  Ertak  qahram oni  tegirm onchining  kenja  o ‘g kli 
Karabas  fahm -farosat,  aql  bilan  ish  ko‘rib,  o ‘z  m urodm aqsadiga  yetadi, 
baxtiyor  b o ‘iadi.
Shari  P erroning  barcha  personajlari  pishiq-puxtaliklari  bilan  ajralib 
turadilar.  L/lam ing  k atta  —  ko‘pchiligi  odam lam i,  hayvonu  parrandalarni 
sevib,  erkalab,  e ’zozlaydigan  boMadilar.  Z olushkani  («Zolushka»)  olib 
ko'raylik.  U ni  o ‘gay  o n a -y u   uning  qizi  xush  ko‘rmaydilar,  xolos.  Qolgan 
barcha jonzot Z o lu sh k an i  deydi.  U ni  o ‘z  baxtini  topib,  osoyishta turm ush 
kechirishini  istaydi.  Z olushka ju d a  chiroyli,  odobli,  shirinso‘z,  kam tarin, 
odam larga,  joniv o rlaru   parrandalarga  nisbatan  m ehribon.  U ning  bunday 
fazilatlari,  m eh n at,  halollik  va  poklik  bilan  hayotda  o ‘z  o ‘m ini  topishi, 
sevganiga turm ushga chiqib baxtli bolishi ertak tinglovchisida yaxshi taassurot 
qoldiradi.
Boshqa ertaklarda bo‘lgani kabi «Qizil Shapkacha»da ham voqea yaxshilik 
bilan tugashi bolalam ing quvonchiga quvonch q o ‘shadi.  Sh.  Perro ertakning 
ta 'sirli  va  jozibali  chiqishi  uchun  Qizil  Shapkachani  tabiiy  holda  ijobiy 
tom oniga  ko‘p  sayqal  b eradi,  bolalar  ko‘z  o 'n g id a  u  dunyoda  tengi  yo ‘q, 
ju d a   yoqim toy  q izch a  sifatida  gavdalanadi.  B o‘rining  yovuzligi,  surbetligi 
uning  kam pir qiyofasiga  kirib  olganda  m ana  bu nday chizib  berilishi  ertak 
tinglovchi  h ar b ir b o lad a  c h u q u r  nafrat  xislarini  q o ‘zg‘aydi:
www.ziyouz.com kutubxonasi

—  Voy  buvijon,  qoilaringiz  buncha  uzun?
—  Seni mahkamroq  quchoqlash  uchun, jonginam !
—  Buvijon,  oyoqlaringiz  buncha  katía?
—  Tezroq  chopish  uchun, jonginam!
—  Buvijon,  quioqlaringiz  buncha  katía?
—  Yaxshiroq eshitish  uchun, jonginam!
—  Buvijon,  k o ‘zlaringiz  buncha  katta?
—  Seni yaxshiroq  ko'rish  uchun, jonginam !
—  Buvijon,  tishlaringiz  buncha  katta?
—  Seni  tezroq yeb  qoyish  uchun, jonginam!
Sharl Perroning «Havorang soqol»,  «Bob»,  «E shak terisi», «Uyqudagi 
malika»  kabi ertaklari  ham  xuddi  «Qizil  S hapkacha*  kabi  bolalarbopdir.
M ana  uch  yuz  yildirki  ertakchining  «Qizil  Shapkacha»  asan  ja h o n  
kezib yuribdi.  U   kirm agan xonadon,  uni tinglam agan bola yo‘q.  Ertakning 
o'ziga xos xususiyatlaridan biri quvnoqlikdir.  H a, shunday. Qizchani ham m a 
yaxshi ko‘radi,  ham m a  sevadi.  Bundan  u  m utlaq o  taltayib,  kiborga berilib 
ketmaydi.  U juda yoqim toy, oddiy va sodda. S hu o d d iy  va soddaligi,  pism iq 
va m ug‘om bir emasligi unga pand beradi,  b o ‘riga y em  b o lish ig a oz qoladi.
Sharl  Perroning bu ertak orqali kichkintoylarga aytadigan, quloqlariga 
quyib  q o ‘yadigan  gaplari  ko‘p.  Eng  a w a lo   b a rc h a   bolalam i  xuddi  Qizil 
Shapkacha kabi oddiy va quvnoq bolish g a ch aq irad i va kattalam ing h a r b ir 
topshirig‘ini  so‘zsiz  bajarishga  d a’vat  etadi.  Ik k in chid an,  o ‘rtadagi  sim i 
oshkor qilmaslikka,  o'ziga pishiq-puxta b o iis h g a   chorlaydi.
Bo‘ri ochkokz, pismiq va mug‘ombir. Shu sababli qizchaning jo ‘nligidan 
foydalanadi.  U   b ir  o ‘q  bilan  ikki  quyonni  urish  qabilida  ish  tutadi.  B o‘ri 
Qizil  Shapkachadan  safari  haqidagi  m a ’lu m o tn i  osongina  bilib  olgach, 
endilikda qizchaning o ‘ziga qo‘shib uning buvisini h a m  yeyish payiga tushadi. 
Am m o  Qizil  Shapkachaning  baxtiga  o ‘tin ch ila r  kelib  qolishadi.  U lam ing  
yordami  bilan  ikki jo n   om on  qoladi.
Ertak tinglovchi  h ar  bir  bola  voqeani  m a n a   sh u n d ay  ijobiy  tugashini 
xush  ko‘radi,  o ‘sha  quvnoq,  o ‘ktam  Qizil  S hapkachan in g  bo‘riga  yem  
b o ‘lishini aslo  hohlam aydi.  Ertakning um rboqiyligi va jahongashtaligi  h am  
ana shimda.
www.ziyouz.com kutubxonasi

DAN IEL  D EFO
(1660  1731)
XVII  —  X V III  asr  ingliz  adabiyotiga,  jum ladan,  rom an janriga  asos 
solgan  m ashhu r  adiblardan  biri  Daniel  Defo  b o ‘Idi.  U  publisist  ham da 
jum alist sifatida  h am   o ‘sha yillarda Angliyada  va um um an  yevropada nom  
chiqargan.  1660  yilda  London  shahrida savdogar  oilasida  dunyoga  kelgan 
Defoning b u tu n   o ‘tm ishi  ajoyib-g‘aroyib  voqealacga  boy bo ‘ldi.
Defoning  otasi  o ‘z  farzandini  xuddi  o ‘zi  kabi  dindor  b o lish i  uchun 
harakat qiladi.  S hu o ‘y-niyatini amalga oshirish  maqsadida u o‘g iin i  Puritan 
akademiyasiga o ‘qishga beradi. BoMajak adib o'ziga boshqa yo‘l — savdogarchilik 
yo'lini tanlaydi.  U  savdo-sotiq ishlari bilan dunyoning ko 'p  m amlakatlarida 
bo‘ladi. O dam lam ing yashash sharoitlari bilan yaqindan tanishadi.  M aqolalar 
yozib,  o ‘z yurtidagi  cherkov va aristokratlarning n o o 'rin  xatti-harakatlarini 
keskin  qoralaydi.
Defo  m aq o la,  pam fletlardan  tashqari  «R obinzon  Kruzo»,  «Robinzon 
K ru z o n in g   k e y in g i  s a rg u z a s h tla ri» ,  « R o b in z o n   K ru z o n in g   jid d iy  
mulohazalari»,  «K apitan  Singlton»,  «Kavaleming  memuarlari*,  «M ashhur 
Moll  Flendersning  quvonch  va tashvishlari*,  «Poikovnik Jakning  tarixi  va 
sarguzashtli  hayoti*  kabi  rom anlar;  iqtisod,  tarix,  pedagogika,  geografiya, 
falsafaga  bag‘ishlangan  o ‘nlab  kitoblar  yozdi.
Defo g arch an d   R obinzon  Kruzo  haqida  u ch ta  rom an  yozgan  bo‘lsa- 
da,  eng  sam aralisi,  uning  nom ini  jahonga  yoygani  «Robinzon  Kruzo* 
(1719)  bo‘ldi.  U   bu  kitobga  1713  yilda  ingliz  yozuvchisi  Richard  Stil 
tom onidan  shotlandiyalik  m atros  Aleksandr  Selkrik  ocherkini  asos  qilib 
oldi.  Aleksandr  Selkrik  —  Robinzon  Kruzo  1676  yilda  Shotlandiyaning 
Larga shahrida etikdo‘z oilasida tug'ilgan.  U bolalik chog‘laridanoq dengizchi 
b o ‘lishni  orzu  q ilardi.  Shuning  uchun  ham   u  adm iral  Uilyam  D am per 
janub tomondagi dengizlarga ekspedisiya uyushtirmoqchi bolganda kemasiga 
shturman bo‘lib ishga yollanadi.  Kema Atlantika okeanini kesib o'tib, Janubiy 
Amerika qiig‘oqlarigacha yetib boradi.  U lar Janubiy Amerikani ham  aylanib 
o ‘tib,  Tinch  o k eanga  chiqishadi.  C huchuk  suv  tugagach,  kema  1704 yilda 
X uan  F ern a n d es  o ro lid a   suv  g‘am lash  u c h u n   to'xtayd i.  Kem aga  suv 
olinayotganda  A leksandr  Selkrik  kapitan  bilan  urishib  qoladi  va  o ‘zini 
orollardan  biriga  tashlab  ketishini  talab  qiladi.  U  b ir so'zli  bo‘lgani  uchun 
o ‘rtoqlarining  pand-nasihatlariga  ham   quloq  solmaydi.  Kema  M asa-Tera 
oroliga yaqinlashganda o ‘ziga tegishli bo‘lgan asbob-anjom larni olib orolda 
tushib qoladi.  R ah m i kelgan o ‘rtoqlari unga m iitiq, ozroq o ‘q-dori, pichoq, 
bolta,  idish,  ko ‘rp a-y o stiq   ham  qoldirishadi.  O rolda bir kecha tunagach,  u 
katta xatoga yo‘I q o kyganini anglaydi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Selkrik kimsasiz orolda 4  yilu 4 oy hayot kechiradi.
Selkrik yashagan  M asa-T era  oroli  Chilining  S antyago shahridan 450 
k ilo m etrg ‘arbda, Tinch okeandajoylashgandi.  O ro ld a zaharli  ilon larham , 
yirtqich  hayvonlar  ham   yo‘q   b o ‘lib,  faqat  y o w o y i  echk ilar  poda-poda 
bo‘lib yashashardi, xolos. Vaqt o'tishi bilan Selkrik echkilardan bir nechtasini 
q o ‘lga o ‘rgatadi, asta-sekin ulam i sutidan qatiq,  pishloq, suzm a tayyorlaydi.
Aleksandr  Selkrik  yog‘o ch d a n   o ‘ziga  ikkita  u y   soladi,  uning  poliga 
echki  p o ‘stagini  to ‘shaydi.  S hunday  qilib  u  kulbali  h am   b o ‘lib  oladi.  U 
falokat  natijasida  toshlarga  urilib  majaqlanib  ketgan  kem alardan  mixlarni 
yig‘ishtirib  olib,  undan  q o'lbola  qarm oq  yasab,  baliq  ovlaydi.  U   orolning 
ham m a  tom onini  q ad a m -b aq ad a m   kezib  ch iq a d i,  b a lan d ro q   yerlarga 
uzoqdagi  kemalar  ko‘rishi  u ch u n   mayoqlar  yasaydi.
Nihoyat,  Selkrik  orziqib  kutgan  dam lar  yetib  keladi.  Bu  voqea  1709 
yil  31  yanvar kuni  sodir bo‘ldi.  Orolga tasodifan  kelib  qolgan  «Dik*  nomli 
kem a Selkrikni  olib  ketadi.
Selkrik uzoq judolikdan s o ‘ng  1712 yilda S hotlandiyagaqaytgach, uni 
ota-onalari juda  yaxshi  kutib  olishadi,  ham m a sh aro itn i yaratib  berishadi. 
Biroq  Aleksandr  o ‘zini  juda  g'alati  tutadi,  hech  kim   bilan  so‘zlashmay, 
o 'z i  bilan  o ‘zi  ovora  b o lib   yuradi.  U  otasiga  qarashli  katta  bog‘ning  bir 
chetidan g‘orga  o ‘xshash  yerto‘la  kavlab,  um rining  oxirigacha o ‘sha yerda 
tanho  o ‘zi yashaydi va  1721  yilda vafot etadi.
flo z ir Selkrik  yashagan  M asa-Tera  oroli  R o b in zo n   Kruzo  oroli  deb 
ataladi.
R obinzonning  kimsasiz  orolda  am alga  o shirgan   h ar  bir  islii  yosh 
kitobxonni o ‘ziga  m aftun etadi,  uning g‘ayratiga g ‘ay rat,  shijoatiga shijoat 
q o ‘shadi,  uni dovyurak bo'lishga,  m ehnat qilishga,  k asb-k oregasi bo ‘lishga 
o'rgatadi.  Oddiy bir  misol:  Ioydan  kosa,  Ukop,  x u rm ach a,  kuvacha,  piyola 
va boshqa ro‘zg‘o r buyum larini  ishlashi;  bolaligida savat to ‘qishni  o ‘rganib 
olgani va bu hunarining yolg‘izlikda unga qo‘l kelgani qaysi bolani qiziqtirmaydi 
deysiz!
Robinzonning  o ‘zi  bog‘d a yashaydi  —  o ‘zi  o ‘rm o n   hokim i,  bu yerda 
dov-daraxtlar  to ‘lib-toshib  yotadi.  Shunga  q aram ay   u  bog‘bonchilik  qilib 
kulbasi  yon-atrofiga  nihollar  ekib  o ‘stiradi.  H ar  b ir  qiladigan  ishi,  h ar bir 
bosadigan  qadami,  o ‘tayotgan  um ri  hisobli.  Buni  o ‘zi  sezib,  bu  kimsasiz 
oroldan  hali  beri  chiqib  ketolm asligini  bilib  yashagan  Kruzo  qatiy  reja 
asosida  harakat  qiladi,  u  m utlaqo  tushkunlikka,  um idsizlikka  tushm aydi, 
o ‘ziga  o ‘zi  tasalli  berib  yashaydi.  Bu  fikrni  uning  kundaligi  ham   tasdiqlab 
turibdi:
YOM O N
1. 
M en odam  qadam  bosm agan, huvillagan b ir o ro ld a saigardon b o ‘lib 
qoldim ,  qutulish  uchun  hech  um idim   yo‘q.
www.ziyouz.com kutubxonasi

2.  M en  insonlardan  ayriliqda  qolgan  b ir  miskin  odam lar dunyosidan 
quvg‘in  b o ‘lgan  b ir  sahroyiman.
3.K iyim larim  o z qoldi  va hadem ay qip-yalan g‘och  qolam an.
4.  O d a m la r yoki  yirtqich  hayvonlar d a f qilgudek b o‘lsa,  m en  o ‘zim ni 
him oya qilolm aym an.
5.  Bu y erd a  m en bilan dardlashadigan,  m enga ruh va taskin beradigan 
hech  kim   y o ‘q.
YAXSHI
1. X am rohlarim  kabi dengizga g‘arq  bo‘lib ketishim ham  m um kin cdi- 
yu,  am m o  tirik  qoldim .
2.  Lekin  shunisi borki,  m en ochlikdan oMmadim va bu sahroda halok 
bo'Iib  ketm adim .
3.  Lekin b u  yem ing iqlimi  issiq,  kiyim-boshsiz ham  yashash  m um kin.
4.  L ekin  bu  orolda  odam lar  h am ,  yirtqich  hayvonlar  ham   yo‘q. 
D ahshatli  y irtq ich lar m akoni bo‘lgan Afrika sahrolarida qolib ketm aganim  
uchun  o ‘zim ni  baxtiyor  bilaman.
5.  Lekin  turm ush  uchun  kerakli  ham m a  narsalarni  g ‘am lab  va  o ‘z 
kunim ning  oxirigacha  yetadigan  ozuqalam i  yig‘ib  olganm an.
D efoning  b a rc h a   asarlari  bolalarni  pishtq-puxta  bo ‘lishga,  hayotda 
mustaqil  h arak at  qilishga chorlaydi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

JO N A TA N   SV IFT
(1667-1745)
O 'zining  «Gulliverning  sayohatlari*  rom ani  bilan  ja h o n g a   tanilgan 
Jonatan  Svift  Irlandiyaning  poytaxti  D ublinda  ruhoniy  oilasida  tavallud 
topdi.  1689  yilda  ona  yurti  Angliyaga  keldi.  Bu  yerda  yaqin  qarindoshi, 
yozuvchi,  davlat  arbobi  sifatida  faoliyat  ko‘rsatayotgan  Vilyam   Tem gagga 
kotiblik  q ildi,  yaxshi-yom on  o d a m la r  bilan   tan ish di,  h ay o tn in g   past- 
balandini o ‘rgandi,  uning boy kutubxonasidan foydalandi.  D ublinga qaytgan 
Svifl  bu  yerda  universitetning diniy  fakultetiga  o'qishga  kirdi.  U zoq  yillar 
Dublin  ibodatxonasining  noziri  vazifasida  xizm at  qildi,  badiiy  ijod  bilan 
shug‘ullandi.  Richard  Sti!  tom onidan   n ash r  etiladigan  «Laqm a*  satirik 
jurnalida sh e ' r va hikoyalari bilan k o ‘zga tashlana boshladi.
N a tija d a   a d ib n in g   « K ito b la r  ja n g i* ,  « B o ch k a  h a q id a   e rta k » , 
«M ovutfurush  maktublari* kabi ro m anlari yuzaga keldi.  Svift o ‘nlab rom an, 
o ch e rk ,  pam flet  va  boshqa  a s a rla r  yozgan  b o £Isa-da,  a m m o   u  faqat 
«Gulliverning  sayohatlari*  asari  bilan   keng  kitobxonlar om m asiga  tanildi.
«Gulliverning sayohatlari* zam irida Svift o ‘z zam onasidan,  o ‘sha davr 
Angliyadagi  chirik  turm ushdan,  u rf-odatidan ,  davlat  siyosatidan,  fan  va 
m a d a n iy a tn in g   tu b a n lig id a n   q a t t i q   k u la d i.  A s a r  m a z m u n i n i n g  
hayratom uzligi, obrazlaming quym aligi,  lavhalam ing m a ' no va  m azm unga 
boyligi  uch  asrdan  ziyodroq  vaqtdan  beri  yosh  kitobxonlarga  katta  estetik 
shavq va zavq bag‘ishlab keladi.
A sar  qahram oni  mittivoylar  oMkasida  tog‘  odam ga  aylanadi.  Oyog‘i 
o stid a   m inglab  lillip u tla r  u y m a la s h a d i.  G u lliv e rn in g   r o ‘m o lc h a s id a  
chavandozlar  ot  o ‘ynatadi,  q ah ram o n   600  ta   to'sh akd a  uxlaydi.  D arozlar 
oMkasida  esa  Gulliverning  o ‘zi  m itti  b o ‘lib  qoladi.  K ich k in a  q u tich a- 
sandiqchada yashaydi.  So‘ng sandiqchani  burgut  changalida osm onga olib 
chiqib ketadi.  Gulliver otlar o‘lkasiga borib qoladi.  Bu yerda o tlar odam lam i 
m inib  yuradi...  Gulliver  turli  afsonaviy  joylarga  borib,  ajo y ib -g ‘aroyib 
fantastik voqealarni  boshdan  kechirsada,  uning xarakteri,  fe’l-atv ori,  ichki 
dunyosi  nihoyatda haqqoniy,  realistik  b o ‘yoq!ardachiziladi.  U   lilliputlar 
olkasidagi ahm oqona tartib-qoidalaiga norozilik bildirm aydi, ularga barcha 
fuqaro qatori bo‘ysunadi.  Faqat hayoti xavf ostida qolgandagina quvlik bilan 
ish  tutib,  qochib  ketishga  m uvaffaq  bo‘ladi.
Sviftning  qahram oni  zam onasining  sofdil,  insonparvar,  haqiqatgo‘y 
vakili.U   Lilliputiyadaekan,  bosqinchilikurushlarigaqarshi chiqadi.G uIliver 
yerli aholiga yordam berishga,  m aslahatlarini ayamaslikka tayyor.  U  o ‘zining 
kam tarligi,  samimiyligi  bilan  kito bxonning  m uhabbatini  q ozonadi.
Gulliver o ‘tkir aql egasi, u  h am m a yerda ko‘rgan-kechirganlarini chuqur
www.ziyouz.com kutubxonasi

idrok etadi.  Q ahram on o ‘zi sayohat qilib yurgan m am lakat am aldorlarining 
zolim   bosqinchi  ekanligiga  qarshi  bo‘lsa,  o4m ishning  B rut  singari  ajoyib 
respublikachilari  bilan  faxrlanadi.  Qahram on  obrazidagi  bu  xususiyatlar 
yozuvchining erkin  ijtim oiy tu z u m  tarafdori ekanligini  ko ‘rsatadi.  Gulliver 
obrazining xalqchilligi an a shund a.
G u lliv er  obrazi  orqali  m u allif  lilliputlar,  o lim lar  va yexulam ing 
A ngliyadagi  b a rc h a p ro to tip la rig a q a q sh a tq ic h   z a rb a b e ra d i.  Lilli putiya 
m am lakatidagi  bem a'niliklar  ustidan  kulish,  olim lam ing  soxtaligini  fosh 
qilish,  m aym un  qiyofasidagi  insonlar  —  yexulardan  nafratlanish  rom an 
q ah ram o n in in g   olijanob  insonligini  anglatadi.
J o n a ta n   Svift  asarlari  bugung i  o ‘zbek  bolalarini  yaxshi  o ‘qishga, 
m eh n atk ash   b o ‘lishga,  o ‘z  yurtlarini  ko‘p  va  xo‘p  sevishga  d a ’vat  etadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

AKA-UKA  G R IM M L A R
A k a -u k a   (Y akob  1785— 1863,  V ilg elm   1786— 1859)  G r im m la r  
M arburg universitetida o ‘qib yurgan ch o g ‘laridayoq o ‘rta asr nem is tarix i va 
m adaniyati,  huquq va mifologiyasi, xalq og'zaki (jodi ham da til va ad ab iyo ti 
bilan shug‘ullana boshlaydilar.
0 ‘qish,  o ‘z ustilarida qattiq  ishlash  G rim m lar uchun baxt yo‘li b o ‘ldi. 
U lar aw al G yottingen,  keyinchalik esa B erlin universitetining professorlari 
boMdilar.  Yakob  nem is tili tarixi gram m atikasini  mifologiya bilan,  V ilgelm  
esa o ‘rta asr nem is adabiyotini xalq o g ‘zaki  ijodi  bilan chog‘ishtirgan  holda 
o ‘rgana boshladilar.  N em is xalq og‘zaki  ijodining gullab-yashnashiga, olam  
kezishga  b ir  ko‘prik  yasadilar.  N ih o y at,  1812  yilda  G rim m lar  to m o n id a n  
yaratilgan  ertaklam ing  birinchi  jildi  «B olalar  va  oilaviy  ertaklar*  yuzaga 
keldi.  1815 yilda ikkinchijidd, 1822 yilda esa har ikkala jildni um um lashtiruvchi 
uchinchi jild   bosilib  chiqdi.
G r im m la r   e rta k la m in g   k a tta   —  k o ‘p c h ilig in i  b e v o s ita   e r ta k  
aytuvchilardan  tinglab,  b a’zilarini  esa  d eh q o n lar  bilan  suhbatlashib  yozib 
oldilar.  X alqdan  olingan  ertaklam ing  h a r  b in   G rim m lar to m o n id a n   qayta 
ishlanib,  badiiy  tus berib,  yana  xalqqa  qaytarildi.
G rim m lam ing  uch  jildlik  kitoblariga  ikki  yuzdan  ortiq ro q   ertak lar 
jam langan boMib,  unda mualliflar k o 'p ro q  afsonaviy, m aishiy va  h ay v o n lar 
haqidagi  ertaklam i  um um lashtirishga  harak at  qilganlar.  H ar  b ir  erta k d a 
saxiylik,  m ehnatsevarlik,  botirlik  kabi  fazilatlar  bilan  birga,  q o ‘rq o q lar 
ustidan kulish, dangasalik va yolg‘o nchilikni qattiq qoralash birinchi o ‘rinda 
turadi.  Shunisi  ham  quvonchliki,  k o ‘p in c h a  G rim m lar ertaklarining asosiy 
q a h ra m o n la ri,  sh o h   va  s h a h z o d a la r  e m a s,  balki  k a m b a g ‘a l,  b e v a - 
bechoralam ing  o ‘g‘il-qizi,  cho‘p o n   yoki  soldat  bo ‘ladi.  U lar  o ‘zlarining  
ibratom uz  ishlari  bilan  ertak  tinglovchida  ch u q u r taassurot  qoldiradilar.
Aql  bilan  ish  ko'rish,  bilim donlik  «Tilla  g ‘oz»,  «Shishadagi  arvoh», 
«U ch  aka-uka»  ertaklarida  yaxshi berilgan.
G rim m larn in g   dunyoga  m a s h h u r  b o ‘lgan  «Zolushka»,  « Q o r  qiz» 
ertaklarining  qahramonlari  hamm adan  turtki  yeydigan,  so‘kish  eshitadigan  va 
eng  past  holda  qiyin  yumushlami  bajaradigan  qizlar  bo‘lib,  ertak  davom ida 
o ‘zlarining halol mehnatlari, yoqimli so‘z va tabassumlari bilan baxtiyor b o ‘ladilar.
G rim m lam ing «Quyon bilan tipratik an» ,  «Bo‘ri vatulki» asarlari masal 
janriga yaqin turishi kitobxonda k atta taassurot qoldiradi.
«Y alqov  G e y s» ,  « G a n s n in g   b a x ti» ,  « B o tir  tik u v c h i» ,  « Y o sh  
pahlavon»,  «Bremen  musiqachilari»  kabi  ertaklar o ‘zbek b o lalarin in g   h am  
sevimJi asarlariga aylanib qolgan.
«Yosh pahlavon» ertagidagi botir obrazi kichik maktab yoshidagi bolalarda
www.ziyouz.com kutubxonasi

katta qiziqish uyg'otadi. U halol, pok, inson. U rostgo‘ylik, tolg‘riso‘zlik shaydosi. 
S h u  sababga ko‘ra u  yo‘lida uchragan har qanday to ‘siq va g‘ovni shoshilmay, 
jaso rat va mardlik bilan yengadi, maqsadiga erishadi.
«B otir  tikuvchi»ning  syujeti  ko‘pchilikka  yaxshi  tanish.  Q ahram on 
n o g a h o n   bir  n echta  pashshani  b ir  urishda  nobud  qilish  bilan  o ‘ziga  o ‘zi 
b o tir,  dovyuraklik  tam g‘asi  —  shiorini  yozib  yelkasiga  osib  oladi.  U  o ‘z 
bax tin i, taqdirini sinab ko‘rish, peshonasida borini qo'lga kiritish m aqsadida 
safarga otlanadi.
B otir  tikuvchi  tadbirkor,  epchil-chaqqon.  Yotib  qolguncha  otib  qol 
q ab ilid a dovyuraklik bilan  ish  k o ‘rishi  unga  katta shuhrat  keltiradi.  Puxta- 
pishiqligi  bilan g‘orda  be hi sob  devlar  ustidan  g‘olib  chiqadi.  Dev  ko ‘tarib 
o lgan daraxt shoxlari ustida q ush kabi o ‘tirishi, devning savollariga qo ‘rqmay, 
u stalik  bilan javob berishi asrla r osha  kitobxonni  hayratga solib kelm oqda.
B otir  tikuvchi  u c h u n   o g ‘ir  sinov  o ‘rm ondagi  ikki  pahlavon  bilan 
«olishuv» boMdi.  Podsho tom o n id an  ikki pahlavonni magMub qilish vazifasini 
o lg an  botir tikuvchi tavakkal qilib yoMga tushadi.  Pahlavonlam ing ustlariga 
to s h   tashlash  bilan  ular  o 'rta s id a   nifoq  chiqaradi.  Ikki  jangchi  bir-birini 
to s h   bilan  urib  nobud  qiladi.
0 ‘rm ondagi  sh o x d o r  m ax lu q n i  magMub  qilgan  ertaklardagi  kabi 
ta d b irk o r yigit bilim donlik, o 'y la b  ish  ko‘rish bilan shoxdor maxluq ustidan 
g ‘o lib   chiqadi.
B otir  tikuvchining  yum shoq  so'zligi,  muloyim lik  bilan  ish  ko‘rishi 
y o sh   kitobxonda yaxshi  taassurot  qoldiradi.  U larda ham   xuddi  o ‘sha botir 
tikuvchi kabi yetuk inson boMishga, botir, pahlavon boMishga havas uyg‘otadi.
A ka-uka  G rim m larning  qaysi  asarini  olmang,  ham m asida  ham   eng 
a v v a lo   m e h n a tk a sh lik ,  m e h n a tg a   m u h ab b at  g 'o y a si  ilgari  su rilad i. 
Ikkinchidan,  har  qanday  h o ld a   ham ,  har  qanday  m ushkul  ish  boshiga 
tushganda ham  o ‘sha q a h ram o n  ch ora qidiradi, tadbirkorlik, ishbilarmonlik 
y o ‘lidan boradi va ofatdan qutiladi.  Masalan,  «Tulki bilan G ‘ozlar»ni olaylik. 
T u lk i  kabi  hiyla  va  m akr  ishlatadigan jonivor  bo‘lm asa  kerak.  G rim m lar 
u larga  qaram a-qarshi  qiiib  g 'o z la r  obrazini  yaratishadi.
G ‘ozlar  h ar  d oim   c h o ra siz   —  bo‘sh,  beg‘am   hayot  kechiradilar. 
G rim m la rd a   vaqti  kelganda  o ‘sh a  boqi  beg‘am   g ‘ozlar  ham   sergak,  tetik, 
tad b irk o r,  ishbilarm on  boMib  ketishlarini,  hayotda  o 'zlarin i  him oya  qila 
bilishlarini,  olg(ir, m uttaham  tulkilam i ham dog‘da qoldirishlarini kuzatdik.
Tulki o ‘tloqda yurgan g 'o zlam i yemoqchi boladi.  U lar o ‘limlari oldidan 
b itta q o ‘shiq aytib, so‘ngra tulkiga yem  bo‘lishlarini so‘raydi. Am m o uzundan- 
u z o q   «g(ag‘a»lari  tuikini  zeriktiradi,  uning tinka  m adorini  quritadi,  axiyri 
g ‘o z - o ‘ljadan voz kechishga m ajb u r b o ‘ladi.  M ana siz ham  tinglab ko‘ring:
Dastlab bitta g‘oz qo‘shiq avtibdi.  Uning qo‘shig‘i m ana bunaqa uzundan 
u z o q   ekan:  «G ‘a-g ‘a -g ‘a -g ‘a,  g ‘a -g ‘a-g ‘a-g‘a!*.
U n d a n   keyin  ikkinchi  g ‘o z  j o ‘r  b o ‘libdi:  «G ‘a,  g‘a,  g‘a-g ‘a-g ‘a-g ‘a,
www.ziyouz.com kutubxonasi

g‘a-g‘a-g‘a!.>
U nd an keyin uchinchi goz: «G ‘a -g ‘a -g ‘a, g ‘a-g ‘a-g ‘a, g‘a-g ‘a-g ‘a , g ‘a - 
g‘a-g ‘a!!» — deb q o ‘shiq boshlabdi.
U lardan so ‘ng to'rtinchisi  xonish  qilibdi:  «G ‘a,  g‘a-g‘a,  g‘a,  g ‘a - g ‘a - 
g‘a, g‘a-g‘a -g ‘a, g ‘a-g ‘a-g ‘a*.
T o ‘rtinchi  g ‘ozdan  keyin  beshinchi g ‘o z  ham :  «G ‘a-g ‘a-g‘a,  g ‘a - g ‘a -