N. X. Ermatov, B. Y. Nomozov, D. G’. Azizova, M. X. Ashurov, A. I. Abdirazakov, R. S. Bekjonov

10.3.Chuqurlik klapinlari 
Quduqni gazlift usulida ishlatish texnologiyasi maxsus konstruksiyali 
chuqurlik klapanlarini keng qo‘llanilishi bilan bog‘liq bo‘lib, ular bilan quvurlar va 
quvurlar oralig‘i bog‘lanadi va yopiladi, hamda NKQ ga gazning kirishi boshqariladi. 
Turli konstruksiyali chuqurlik klapanlari mavjud. 
Barcha klapanlar o‘zining vazifasiga ko‘ra ishga tushirish klapani, ishchi 
klapan va oxirgi klapan (konsevie) bo‘linadi. 
Ishga tushirish klapani quduqni o‘zlashtirish yoki quduq to‘xtatilgandan 
keyin ishga tushirish uchun ishlatiladi. 
Ishchi klapan nasos kompressor quvurini botirilish chuqurligini o‘zgartirish 
bilan birga quduqni optimal ishlatish sharoitini yartishda qo‘llaniladi. Bundan 
tashqari, bu turdagi klapanlar quduqni davriy ishlatishda ham foydalaniladi. Bu yerda 
haydalayotgan gaz ko‘taruvchi quvurda klapandan yuqorida ma‘lum sath hosil 
qilgandan keyin kiradi, gazning ko‘targichga kirishi sath klapandan pasaygandan 
keyin to‘xtaydi. 

---

154 
Oxirgi klapan ko‘taruvchi quvur asosiga (bashmakga) o‘rnatildi va halqali 
qisimda ma‘lum sath balandligini ushlab turish uchun xizmat qiladi. Ular 
haydalayotgan gazning ko‘taruvchi quvurga bashmakdan kirishining oldini oladi.
Amaliyotda ko‘plab konstruksiyadagi chuqurlik klpanlaridan foydalanilgan. 
A.P.Krilov va G.V.Isakov konstruksyali Y-1-M va M.A.Abdullayev 
konstruksyali KPA prujinali differensial turdagi ishga tushirish klapanlari keng 
tarqalgan. Bu klapanlar bir xil maqsadda qo‘llaniladi, shuning uchun bittasini ko‘rib 
chiqamiz- Y-1-M klapanini (10.3-rasm). Klapan korpusi 1 nasos kompressor 
quvuridan tayyorlangan quvurcha 2 ga payvandlangan holda tayyorlangan. 
Quvurchaning ichki devoriga klapandan kirayotgan gazni ko‘targich markaziga 
yo‘naltiruvchi soyabon 3 payvandlangan bo‘ladi. 
10.3-rasm. Ishga tushiruvchi klapani Y-1-M ning sxemasi 
a-ochiq; b-yopiq. 
Prujina uchun mo‘ljallangan qalpoqcha 5 bilan nipel 4 korpus 1 ga burab 
mahkamlangan bo‘ladi. Korpusga nipel ni qotirishdan oldin sharik 6 ni 
joylashtiriladi. Og‘irlik kuchi ta‘sirida nipel 4 ning yuqori sedlosiga yopishib turgan 
sharik quduqni yuvishda quvur qismi va quvur orti qismini ajratib turadi. Klapan 
ishlash vaqtida gaz oqimi sharikni korpus 1 ning yuqori teshigiga suradi va bosim 
bilan ushlab turadi. 
Nipel 4 ning ichida prujina 8 ta‘sirida kichik pastki sedloga yopishib turgan 
konus shaklidagi klapan 7 joylashgan bo‘ladi. Prujina cho‘zilishga ishlaydi. 
Klapanning ma‘lum sharti bo‘yicha, prujinaning tortish kuchi yengib, ko‘tariladi va 

---

155 
yuqori uchi bilan yuqoridagi sedloning katta teshigini yopadi. Buning hisobiga quvur 
va quvur orti qismlari aloqasi yopiladi. 
Nipel 4 da diametri 2 mm bo‘lgan bir nechta teshik hosil qilingan bo‘lib, bu 
teshik orqali gaz klapan va quvurga tushadi. Nipel tashqi yuzasi kesilgan bo‘ladi. 
Teshiklarni yopuvchi halqa 9 rezba bo‘ylab harakatlanadi. Halqani harakatlantirish 
orqali teshiklar sonini o‘zgartirib, klapan ishini meyyorlash mumkin bo‘ladi. 
Ishga tushirish klapanining ishlash prinspi quyidagicha. 
Nasos kompressor quvuriga o‘rnatilgan klapan ishga tushirish bosimi 
oldindan aniqlangan holatda chuqurlikka tushiriladi. Suyuqlikni bostirish davomida, 
sath klapandan pastga tushishi zahoti gaz nipel 4 teshigi orqali quvurga tushadi va 
suyuqlikni gazlashtirib yuqoriga ko‘taradi. Buning hisobiga klapan sathidagi quvur 
bosimi tushadi, teshik orqali gazning sarfi ko‘payadi quvurdagi bosim yanada 
pasayadi. 
Bu jarayon ma‘lum vaqtgacha davom etib, shundan keyin sarfning ortishi va 
bosimning tushishi kuzatilmaydi. Bu vaqtda klapan yopilib siqilgan gaz suyuqlik 
sathini bashmakkacha yoki keyingi klapangacha bosadi. Klapan 7 ostki va ustki gaz 
bosimi farqi tasirida yopiladi; 
Shunday qilib nipelning yuqori sedlosining kesimi, pastki sedlosining 
teshigidan bir necha bor katta, klapanni yopiq holatda ushlash uchun uni yopishga 
nisbatan sezilarli kam bosimlar farqi talab qilinadi. 
Y-1-M klapani uchun yopish uchun bosimlar farqi 35·105 Pa atrofida ochish 
uchun farq quyidagicha 
P
och
=1+0,1Δp
yop
. 
Klapanning o‘tkazuvchanligi maydoni 44 mm
2
bo‘lgan teshik yoki 7,4 mm 
diametrli aylana teshikning o‘tkazuvchanligiga teng bo‘ladi. 
Y-1-M klapani sxemasi 10.4-rasmda keltirilgan. 

---

156 
10.4-rasm. Ishga tushiruvchi klapan Y-1-
M sxemasi 
1-meyorlovchi gayka; 2,6-shaybalar;
3-prujina; 4-sterjin; 5-prujina 
qalpoqchasi; 7-pastki nipel ; 8-klapan;
9-halqa; 10-yuqori nipel; 11-sharik;
12-klapan korpusi. 
Quvurlar tizmasiga klapan nasos kompressor quvuridan tayyorlangan maxsus 
quvurchalar bilan o‘rnatiladi. Klapanlar orasidagi masofa maksimal bosimlar farqi 
orqali aniqlanadi. Klapandagi bosimlar farqning kattaligi gazlashtirilgan suyuqlik 
ustuni va klapanning o‘tkazuvchanligiga qarab aniqlanadi. 
Ishga tushirish klapani halqali tizimda ishlaydigan bir qatorli ko‘targichlarda 
qo‘llaniladi.