N. X. Ermatov, B. Y. Nomozov, D. G’. Azizova, M. X. Ashurov, A. I. Abdirazakov, R. S. Bekjonov

 
3.4.Gaz haydab qatlam bosimini saqlash 
Tarkibida chuchuk suv bilan namlanganda to‗yinib qoladigan gillar miqdori 
ko‗p bo‗lgan mahsuldor qatlamga suv haydash bilan qatlam bosimini ushlash 
samarasiz hisoblanadi. Haydovchi quduq juda kichik qabul qiluvchanlikka ega bo‗lib, 
bunday holatda suvga maxsus ishlov berish va haydash bosimini yuqori bo‗lishini 
talab qiladi. Bunday holatda kollektor tog‘ jinslari bilan ta‘sirlashmaydigan quruq 
uglevodorod gazlarini haydash samarali hisoblanadi. 
Gaz haydab qatlam bosimini ushlash energetik nuqtai nazardan suv 
haydashga nisbatan katta energiyaga talab qiladi. Boshqacha qilib aytilganda birlik 
hajmdagi neftni suv bilan siqib chiqarishga qaraganda gaz bilan siqib chiqarishda 
katta energiya talab qiladi. Bu ikki asosiy sabab bilan izohlanadi. 
1.Suv haydashda kerakli bosim haydovchi quduq ustidagi suv, yoki quduq 
tanasidagi suv ustunining gidrostatik bosimi orqali hosil qilinadi. Gaz haydashda, 
gazning zichligi suvning zichligidan sezilarli past bo‗lib, gaz ustunining gidrostatik 
bosimi kichik (suvnikidan taxminan 7-15 marta kichik) bo‗ladi. Shuning uchun kerak 
bo‗lgan quduq tubi bosimini hosil qilishda quduq ustidagi bosimni (haydash 
bosimini) ko‗tarish orqali amalga oshiriladi va bu qatlamga gaz haydashda energiya 
sarfining ortib ketishiga sabab bo‗ladi. 
2. Gaz haydashda uning siqiluvchanligi yuqori bo‗lganligi sababli kerak 
bo‗lgan gaz hajmini quduq tubi bosimigacha siqish zarur bo‗lib, bu ko‗p energiya 
sarflanishiga olib keladi. Suv haydashda uning ―qattiqlik‖ xususiyatidan kelib chiqib, 
siqishga ketadigan energiya nolga teng bo‗ladi. 
Bundan tashqari haydalgan gazning bir qismi neft tarkibida erib, umumiy gaz 
haydash hajmini orttiradi. 

---

36 
Shuning uchun gaz haydab qatlam bosimini ushlash, qatlam bosimi kichik 
bo‗lgan yoki kichik chuqurlikdagi konlarda qo‗llash keng tarqalmagan. 
Faqat qatlam bosimini o‗zining holatida ushlash maqsadida qatlamga haydash 
uchun kerak bo‗lgan gazning hajmi qatlam sharoitiga keltirilgan qazib olingan neft, 
suv va gaz hajmiga teng bo‗ladi. 
Qatlam bosimini ushlash uchun kerak bo‗ladigan kompressorlar haydaladigan 
gazning umumiy sarfi va quduq usti bosimiga ko‗ra tanlanadi. 
Konning o‗zida yoki yaqin atrofdagi yuqori bosimli gaz manbaidan ham 
qatlam bosimini ushlashda qo‗llash mumkin bo‗ladi. Bu kapital qo‗yilmalarining 
kamayishini taminlaydi, kompressor stansiyalarini qurishni taqozo etmaydi va gazni 
qatlamga haydash xarajatlarini kamaytiradi. 
Neft beraoluvchanlikni oshirish uchun neft uyumiga gaz haydash texnologik 
sxemasi, uyumga suv bostirish prinsipiga o‘xshash bo‗ladi. Ishchi agent (gaz, havo) 
injeksiya quduqlar orqali haydalib, qoldiq neftni oluvchi quduqlar tomon haydaydi. 
Uyumning barcha qismiga teng ta‘sir qilishi uchun quduqlar uchburchak yoki 
to‗rtburchak ko‗rinishida maydon bo‗ylab geometrik teng taqsimlangan to‗r 
ko‗rinishida joylashtirish taqozo etadi. Alohida injeksiya maydoni yetti yoki o‗n 
nuqtali ko‗rinishida joylashtirilib, injeksiya quduqlari tizimi markazida 
joylashtiriladi. Bunda injeksion va ishlatuvchi quduqlar nisbati 1:2 va 1:3 bo‗ladi. 
Odatda o‗rtacha nisbat 1:4 dan 1:10 gacha olinadi. 
Haydalayotgan agent va neftning qatlam sharoitidagi zichligi sezilarli farq 
qilishi mumkin. Bunday holatda haydalayotgan gaz, tog‘ jinsi kichik gazga to‘yingan 
bo‘lsada uyumning neftga to‗yingan qismdan oluvchi quduqqa tomon yorib o‘tishi 
kuzatiladi. Uyum juda qalin bo‘lsa gaz asosan uyumning yuqorisida harakatlanishi 
kuzatiladi, uyumning bir xil tog‘ jinslaridan tuzilmaganligi evaziga neftni siqib 
chiqarmasdan aylanma yo‘llar bilan yorib o‘tadi. Bunda ishchi agent solishtirma sarfi 
suv bostirishdagidan katta bo‗ladi. 
Mavjud quduqlar to‗ri uchun maydon injeksion va ishlatuvchi quduqlar 
nisbati bo‗yicha qator injeksiya maydonlariga shartli ravishda ajratiladi. Bu nisbat 
quduqlar orasidagi masofa, uyumning o‗tkazuvchanligi va bir xil tog‗ jinslaridan 

---

37 
tuzilganligiga qarab olinadi. O‗tkazuvchanligi yuqori va bir xil tuzilishli tog‗ jinsidan 
tuzilgan uyumlarda bir injeksiyaga bir nechata ishlatuvchi quduqlar yoki teskarisi 
olinadi. 
Belgilangan har bir injeksiya maydoni markaziga injeksiya quduqlarini 
joylashtirish kerak bo‗ladi. Bu quduqlarni har bir injeksiya maydonidagi quduqlarga 
ta‘sir qilishi ko‗zda tutiladi. Bunday quduqlarga quyidagi talablar qo‗yiladi: 
-faqat ko‗zda tutilgan obektni ochilish va barcha yuqorida yotgan g‗ovak 
kollektorlarni ishonchli izolyatsiya qilinishi talab qilinadi; 
-quduq mustahkamligi ta‘minlanadi (tizmalar, sement halqa); 
-quduq tubi qismining juda ifloslanishiga yo‗l qo‗yilmasligi. 
Ko‗rilayotgan quduqlar ichidan mahsuldorligi past quduqni tanlash taqazo 
etadi. 
Quduqning mahsuldorligining pastligi uyumning quduq ochgan qismi 
o‗tkazuvchanligi pastligi evaziga ro‗y beradi, shuning uchun qoldiq neftni 
maxsuldorligi yuqori quduq tomon siqish yaxshi samara beradi. Eski ishlatuvchi 
quduqlar ichidan injeksiya quduqlarini tanlash qiyin bo‗lsa maxsus yangi injeksiya 
qudug‗ini burg‗ilash talab qilinadi. 
Gazni uyumga haydash ishlatuvchi obekt yuqori chegarasidan pakerlangan 
kichik diametrli (60-89mm) NKQ lardan amalga oshirilsa yaxshi hisoblanadi. Bu 
ishchi agen yo‗qotilishini sezilarli kamaytiradi va asosan eski quduqlarda 
mustahkamlovchi quvurlar tizmasini himoya qilinishini taminlaydi. 
Eski ishlatuvchi quduqlar foydalanishdan oldin tayyorlashda astoydil 
yuvilishi va qum-loyli tiqinlar, iflosliklardan, parafin cho‗kindilaridan tozalash talab 
qilinadi. Shu maqsadda quduq tubi filtr qismining teshiklar soni oshiriladi yoki quduq 
tubi qismi torpedalanadi. 
Tabiiy gazni qatlamga haydash orqali, uyumni oldingi ishlatish davrlarida 
yo‗qotilgan qatlam energiyalarini to‗ldiradi. 
Haydalayotgan gazning ayrim oluvchi quduqlarga yorib kirishi haydash 
sarfini oshiradi. Buni aniqlash qazib olinayotgan neft tarkibidagi gazning miqdori 
ortib ketishi bilan izohlanadi. Bunday holatni oldini olish uchun qazib olish 

---

38 
ko‗rsatkichini pasaytirish yoki butunlay quduqni to‗xtatish bilan amalga oshiriladi. 
Bundan tashqari gaz bilan suv, neft yoki boshqa qovushqoqligi yuqori suyuqlik 
haydash ko‗zda tutiladi. 
Barcha qazib olingan gazni yer yuzasida yig‗ib, tarkibidan og‗ir 
uglevodorodlarni ajratib, quruq gaz ko‗rinishida qatlamga haydash maqsadga muofiq 
bo‗ladi. Haydalgan gaz qatlamda nefti bug‗i bilan to‗yinadi neftda eriydi va neftning 
oquvchanligini yaxshilaydi. Tabiiy gazni ishchi agent sifatida qo‗llashi, uning konda 
haydash uchun yetarli miqdorda emasligi bilan qiyinchilik tug‗diradi. Haydash uchun 
ishchi agent sifatida nafaqat quruq gaz balki havo yoki manbasi mavjud bo‗lsa is gazi 
ham haydalishi mumkin. 
Uglevodorod va is gazni haydashda qo‗llash neftda yaxshi erishi va neftning 
zichligini kamaytirishi sababli birmuncha samarali hisoblanadi. Bundan tashqari toza 
uglevodorod gazini, ayniqsa uglekislotani haydash havo haydashga nisbatan 
birmuncha xavfsizroq hisoblanadi. 
Bir qator vaziyatlarda tabiiy gazni havo bilan almashtirish mumkin bo‗lib, 
uning neftda eruvchanligi past bo‗lganligi sababli quruq gazga nisbatan neftni siqib 
chiqarishi samaraliroq kechadi. Havoni ishchi agent sifatida qo‗llanilishining 
quyidagi kamchiliklari kuzatiladi: 
1.Havo uzoq vaqt neft bilan ta‘sirlashishi natijasida neftni oksidlaydi, uning 
solishtirma og‗irligi va qovushqoqligini ortiradi, shu bilan birgalikda qatlamda smola 
hosil qilib, uyumning g‘ovak muhiti kanalchalarini to‗ldiradi. 
2.Havoning qatlam gaz bilan aralashishi evaziga kaloriyaligi pasayadi va uni 
qayta ishlash sharoitini yomonlashtiradi. 
3. Gazni qayta ishlash qiyin (gaz havo bilan juda aralashib qolganda) 
bo‗lganligi sababli quduq mahsuloti atmosferaga qo‗yib yuboriladi va buning 
natijasida qimmatbaho benzin fraksiyasi yo‗qotiladi. 
4.Gazni yig‗ish uni siqish, suyuq fraksiyasini olish va qatlamga haydashda 
portlovchi aralashma hosil qiladi. Havo tarkibida (atmosfera sharoitida) 5 dan 
15%(hajmi bo‗yicha) gacha metan bo‗lishi portlovchi aralashma hisoblanadi. Havo 
va uglevodorod aralashmasining haroratining o‗zgarishi evaziga portlash chegarasi 

---

39 
o‗zgaradi. Tajriba orqali aniqlanishicha haroratning ortishi evaziga aralashma 
portlash chegarasining pastki qismi tushadi, yuqori chegarasi ortishi kuzatiladi. 
Buning barchasi havo-gaz aralashmasi bilan ishlashda ehtiyot bo‗lishni talab qiladi. 
5.Havoning 
qatlam 
suvi 
bilan 
ta`sirlashishi 
natijasida 
ayrim 
tuzlarning(ayniqsa temir tuzlarining) qatlamda qoldiq ko‗rinishida tushib qolishi 
kuzatiladi. 
6.Haydalayotgan havodagi kislorodning jixozlarning metal qismi bilan 
ta‘sirlashishi natijasida jixozlar korroziyasini tezlashtiradi va tezda ishdan chiqishiga 
sabab bo‗ladi. 
7.Ishlatuvchi quduqlar mahsuloti tarkibida havoning bo‗lishi barqaror 
emulsiya hosil bo‗lishiga sabab bo‗ladi. 
Ishchi agent sifatida havoning qo‗llanilishida yuqorida ko‗rsatilgan 
kamchiliklari hamma vaqt ham kuzatilmaydi. Ishchi agent sifatida qo‗llaniladigan 
quruq gaz manbasi mavjud bo‗lgan holatlardagina havoni qo‗llash tavsiya 
qilinmaydi. 
Alternativ ishchi agent sifatida ichki yonuv dvigatelidan chiqqan gaz yoki 
sanoat tutun gazlaridan yoki ularning havo bilan aralashmasidan foydalanish ham 
mumkin.