Nafas olish a`zolarining tuzilishi reja: Nafas olishning ahamiyati. Nafas olish a'zolarining tuzilishi

Burun bo'shlig'i. Burun bo'shlig'i yuqori, pastki va ikkita yon devordan tashkil 
topgan. Burun bo'shlig'i o'rtasidan ikkiga bo'lingan. Uning ichki yuzasi shilimshiq 
parda bilan qoplangan. Bu pardada juda ko'p mayda bezchalar bo'lib, ulardan 
shilimshiq suyuqlik ajraladi. Shilliq parda mayda qon tomirlari va nerv tolalariga 
boy.

---

3 
 
 
1-rasm. Nafas a'zolarining tuzilisbi. 
1- burun bo'shlig'i; 2- halqum; 3- hiqildoq; 4- kekirdak (traxeya); 
5¬bronxlar; 6- bronxiolalar (mayda bronxlar); 7- alveola pufakchalari; 8- 
alveola bo'shlig'i; 9- alveolalar atrolini o'rab turgan mayda kapillyar qon 
tomirlar; 
10- plevra pardasi; 11- diafragma. 
riga boy. Burun bo'shlig'ining oldingi qismida mayda tukchalar bo'ladi. Ular nafas 
olinadigan havo tarkibidagi chang zarrachalarini tutib qolib, organizmni himoya 
qilish vazifasini bajaradi. 
Nafas olganda tashqi muhitdan kirgan havo burun bo'shlig'i orqali o'tganda iliydi, 
namlanadi va chang zarrachalaridan tozalanadi. Shundan keyin bu havo halqum 
orqali hiqildoqqa o'tadi. 
Hiqildoq. Hiqildoq IV-VI bo'yin umurtqalari ro'parasida joylashgan. U old 
tomondan til osti suyagi muskullari va teri, yon tomondan qon tomirlari va nerv 

---

4 
tolalari hamda qalqonsimon bez bilan chegaralangan. Hiqildoq havo o'tkazuvchi 
nafas yo'li vazifasini bajarishdan tashqari, u tovush hosil qiladigan ovoz apparati 
hamdir. Uning ichki qavati tuldi shilimshiq pardadan iborat, devori esa tog'ay va 
muskullardan tashkil topgan. Ichki qavatining o'rtasida tovush boylamlari va 
muskullari joylashgan bo'lib, ularning harakati, qisqarishi va bo'shashishi natijasida 
ovoz teshiklari ochilishi yoki yopilishi orqali tovush hosil bo'ladi. 
Hiqildoq uzuksimon, qalqonsimon, hiqildoq usti kabi uchta yirik tog'aydan va uch 
juft mayda tog'aydan tashkil topgan. Hiqildoqda uch guruh muskullar bo'lib, 
ularning bir guruhi tovush teshigini kengaytiradi, ikkinchi guruhi toraytiradi, 
uchinchi gu¬ruhi tovush boylamlarini taranglashtiradi. Hiqildoqdan havo uning 
pastki qismiga tutashgan nafas yo'liga, ya'ni kekirdakka o'tadi. 
Kekirdak (traxeya) va bronxlar. Kekirdak hiqildoqning pastki qismidan, ya'ni VI-
VII bo'yin umurtqalari ro'parasidan boshlanib, V ko'krak umurtqasi ro'parasigacha 
davom etadi va shu joyda o'ng va chap bronxlarga bo'linadi. Uning uzunligi 
odamning bo'yiga qarab, 9-13 srn gacha yetadi. 
Kekirdakning devori 16-20 ta aylanasimon tog'aylar va paylardan tashkil topgan. 
Aylanasimon tog'aylarning orqa qismi silliq muskullardan iborat. Kekirdakning 
ichki qavati tuksimon shilliq pardadan tashkil topgan bo'lib, unda mayda bezchalar 
joylashgan. Ulardan ajralgan suyuqlik havoni namlab o'tkazadi. Tuksimon silliq 
parda esa havodagi chang zarrachalarini ushlab qolib, tashqariga chiqarib yuboradi. 
Bronxlar. V ko'krak umurtqasi ro'parasida kekirdakning ikkiga (o'ng va chap 
bronxlarga) bo'linishidan hosil bo'ladi. Bronxlar o'pka to'qimasiga kirib, xuddi 
daraxt shoxiga o'xshab, juda ko'p mayda bronxchalarga tarmoqlanadi va born-born 
alveola pufakchalarini hosil qiladi. 
Kekirdak va bronxlar nafas yo'li hisoblanib, ular havoni ilitib, namlab, mayda 
chang 
zarrachalaridan 
tozalab, 
o'pka 
alveolalariga 
o'tkazadi. 
O'pka. O'pka bir juft bo'lib (o'ng va chap o'pka), konussimon tuzilgan. Ular ko'krak 
qafasining ikki tomonida joylashgan.O'ng va chap o'pkaning o'rtasida kekirdak, 
qizilo'ngach, qon tomirlari, ayrisimon bez, nerv tolalari, limfa tomirlari va 
tugunlari hamda yurak joylashgan. 

---

5 
O'ng o'pka chap o'pkadan kattaroq bo'lib, u yuqorigi, o'rta va pastki bo'lakdan 
iborat. Chap o'pka esa yuqorigi va pastki bo'lakdan tashkil topgan. O'pkalar pastki 
tomondan diafragma, orqa tomondan umurtqa pog'onasi, oldingi tomondan to'sh 
suyagi 
va 
atrof 
tomondan 
qovurg'alar 
bilan 
chegaralangan. 
O'pka to'qimasi daraxtsimon shakldagi o'rtacha, mayda va eng mayda 
bronxchalardan hamda pufakchasimon alveolalardan tashkil topgan. O'pka 
to'qimasi bronxlar va alveolalardan tashkil topganligi tufayli, u g'ovaksimon 
tuzilgan bo'ladi. 
O'pka alveolalarida gaz almashinuvi jarayoni kechadi. Ulaming dev'1ri bir qavatli 
epiteliy to'qimasidan iborat bo'lib, atrofi mayda qon tomirlari - kapillyarlar bilan 
to'rsimon shaklda o'ralgan. Alveolalarning soni ikkala o'pkada 750 mln atrofida 
bo'ladi. Alveolalarning umumiy sathi 100 m kvni tashkil qiladi. Ular yuzasining 
bunday katta sathga ega bo'lishi o'pka bilan tashqi muhit o'rtasida hamda alveolalar 
bilan qon o'rtasida gazlar almashinuvi tczlashuvini ta'minlaydi. 
O'pkalar tashqi tomondan plevra pardasi bilan o'ralgan. U ikki qavatdan (ichki va 
tashqi) iborat bo'lib, ular orasida torgina plevra bo'shlig'i hosil bo'ladi. 
Plevra bo'shlig'i ichidagi bosim atmosfera bosimiga nisbatan kam, ya'ni manfiy 
bo'ladi. Bu esa nafas olgan paytda o'pka to'qimasining kengayishiga va undagi 
alveolalarga havo kirishiga, nafas chiqarganda esa torayib, alveolalardagi havoni 
qisib chiqarishga imkon beradi. 
O'pkalar katta qon aylanish doirasidan kelgan bronxial arteriya tomiri orqali 
oziqlanadi. Kichik qon aylanish doirasining tomirlari, ya'ni o'pka arteriyalari va 
o'pka venalari o'pka to'qimasini oziqlantirishda ishtirok etmaydi. Bu tomirlardagi 
qon o'pka alveolalariga o'zidagi karbonat angidridni berib, ulardan kislorod qabul 
qiladi, ya'ni venoz qon arterial qonga aylanadi.

---

6