Namangan davlat universiteti akbarov soxodilla yuldashboyevich

E.Eriksonning shaxs rivojlanishining psixoijtimoiy nazariyasi
Psixodinamika yo’nalishining yirik vakili amerikalik psixolog E.Erikson insonning hayot yo’lini o’ziga xos, betakror bo’lgan 8 ta davrga ajratadi:
Birinchi davr – Go’daklik davri(Tug’ilgandan 1 yoshgacha).“Ishonch/ ishonchsizlik”. Go’daklik yoshida tashqi dunyoga ongsiz «ishonch» tuyg’usi vujudga keladi, sababi ota-onaning bolaga cheksiz mehr-muhabbati, g’amxo’rligi va jonkuyarligidir. Agar go’daklik yoshida bolada, ishonchsizlik hissi tug’ilgan bo’lsa, voyaga etgach ularda mahdudlik, umidsizlik vujudga kelishi mumkin.
Ikkinchi davr – Ilk bolalik davri(1-3 yosh). “Avtonomiya/uyat va shubha”. Ilk bolalikda qisman mustaqillik va shaxsiy qadr-qimmat tuyg’usi shakllanadi yoki aksincha, uyat va shubha xissi hosil bo’ladi.
Bolada mustaqillikning ortishi, unga o’z tanasini boshqarish uchun keng imkoniyatlar yaratib beradi, bo’lg’usi shaxs xususiyatlaridan: tartib-intizom, mas`uliyat hissi, javobgarlik, o’zaro bir-birini xurmat qilish tuyg’ularining shakllanishiga zamin hozirlaydi.
Uchunchi davr – O’yin davri(3-6 yosh). “Tashabbuskorlik/aybdorlik”.
Bu yosh davrida tashabbuskorlik, turli ishlarni amalga oshirish, bajarish istagi ustunlik qiladi. Mabodo boladagi hoxish-istakni ro’yobga chiqarish yo’li to’sib qo’yilsa, u o’zini aybdor deb hisoblaydi. Mazkur davrda guruhiy o’yinlar orqali, o’z tengdoshlari bilan muloqotga kirishish muhim ahamiyat kasb etadi: bolaning turli-tuman rollarni bajarib ko’rishi, hayolot olamining o’sishiga imkon yaratadi, aynan shu davrda bolada adolat tuyg’usi yuzaga kela boshlaydi.
To’rtinchi davr – Maktab yoshi(7-12 yosh). “Mehnatsevarlik-noto’liqlik”. Maktab yoshidagi bolalar o’zining ko’zlagan maqsadiga erishish uchun intilish, uddaburonlik va tirishqoqlik bilan ajralib turadilar. Ularning eng muhim qadriyati omilkorlik va mahsuldorlikdan iboratdir.
Bu yosh davrining salbiy jihatlari ham bo’lib, ular ijobiy hislatlarning yetarli emasligi, ong tuzilmalari hayotning barcha qirralarini qamrab ololmasligi, ijtimoiy muammolarni hal etish va bilimlarni o’zlashtirishdagi qiyinchiliklar.
Ta`lim olish va o’z ustida ishlash yetakchilik qiladi, tengdoshlari o’rtasidagi maqeyi va shaxslararo munosabatlar uning shaxs sifatida ulg’ayishiga o’z ta`sirini ko’rsatadi, shu davrda shaxsning mehnatga bo’lgan munosabati shakllanadi.
Beshinchi davr – O’spirinlik davri(12-13 yoshdan 19-20 yoshgacha). “Ego-identifikatsiya/rollar almashinuvi”. O’spirinlik o’zining betakror xislatlari, o’ziga xosligi, boshqa odamlardan keskin farqlanishga bo’lgan ehtiyojlar bilan tavsiflanadi. O’spirinlikda shaxs sifatida noaniqlik, muayyan rolni uddalay olmaslik, qat`iyatsizlik kabi salbiy holatlar ham uchraydi.
O’spirin uchun ijtimoiy hayotda bajarayotgan rollarning ko’lami kengayadi, lekin ularni jiddiy tarzda egallash imkoniyati bo’lmaydi, faqat rollarda o’zini sinab ko’rish bilan cheklanadi. Bu davrda o’spirin “Men kimman?”, “Men qayerga qarab ketayapman?”, “Men kim bo’lishni istayman?” kabi savollarga birin-ketin javob izlashni boshlaydi va uning qadriyatlar tizimi shakllanadi.
Oltinchi davr – Yoshlik(20-25 yosh). “Yaqinlikka intilish/alohidalik”. Yoshlik davri, boshqa jinsga nisbatan intim(sirli) munosabat, hissiy yaqinlik ehtiyojining vujudga kelishi bilan ajralib turadi, bunda ayniqsa, jinsiy mayl alohida o’rin tutadi. Shu bilan birga, yoshlik davrida alohidalik, tanholik(yolg’izlik) hissini boshdan kechirish va odamovilik kabi yoqimsiz xislatlar ham uchrab turadi.
Yettinchi davr – Yetuklik davri(26-64 yosh). “Samaradorlik-inertlik”. Yetuklik davrida hayotiy faoliyatning barcha sohalarida(mehnat, ijodiyot, g’amxo’rlik ko’rsatish, nasl qoldirish, tajriba uzatish va boshqalarda) mahsuldorlik tuyg’usi uzluksiz davom etadi va hayotiy ezgu niyatlarning amalga oshishida turtki vazifasini bajaradi. Mazkur davrda ayrim jihatlarda turg’unlik tuyg’usi, o’z hayot yo’lidan qoniqmaslik kabilar salbiy xususiyat sifatida hukm surishi ham mumkin.
Sakkizinchi davr – Keksalik davri(65 yoshdan yuqori). “Yaxlit Ego/ko’ngil qolishi”. Keksalik yoshi, uning inson sifatida o’z burchini uddalay olganligidan, o’z turmush tarzidan qanoatlanish tuyg’usi orqali tavsiflanadi.
Mazkur yoshning salbiy jihatlari sifatida esa, nafaqaga chiqishdagi iztirobli xolatlar, kelgusi hayot faoliyatidan noumidlilik, ko’ngil sovishi kabi tuyg’ularini ko’rsatish mumkin. O’zi bosib o’tgan hayot yo’lidan qoniqish, donolik, sofdillik, gunohlardan forig’ bo’lish, yuzaga kelgan vaziyatga nisbatan shaxsiy va ijtimoiy nuqtai-nazardan yondasha olish, ushbu yoshdagi odamlarga xos jihatlardir.