Namangan davlat universiteti akbarov soxodilla yuldashboyevich

O‘spirinlik davrida ijtimoiy faollik

Ilk o’spirinlik davriga qadam qo’ygan yuqori sinf o’quvchilarining shaxs sifatida kamol topishida yoshlar ittifoqi tizimidagi jamoat tashkilotlari alohida o’rin egallaydi. Mazkur yo’nalishda o’quvchilarning ijtimoiy faolligini oshirish maqsadida ularni keng jamoatchilik ishiga jalb etish, turli tanlovlar va forumlar orqali o’spirinlarda shaxsiy faollik, tashabbuskorlik, mustaqillik, qat`iyatlilik, mas`uliyatlilik va tanqidiylik singari insoniy fazilatlar tarkib topadi.
Ilk o’spirinlik yoshidagi o’quvchining, o’smirlik yoshi davridagi boladan farq qiluvchi yana bir xususiyati – murakkab shaxslararo munosabatlarda aks etuvchi burch, vijdon hissi, o’z qadr-qimmatini bilish, xis qilish va fahmlashga moyillikdir. Masalan, o’spirin yigit va qiz sezgirlik deganda nozik va nafis holatlarning farqiga borish, tez anglash, xolisona yordam uyushtirishishni, shaxsning nafsoniyatiga tegmasdan amalga oshirishni tushunadi. O’spirin o’zining kelgusidagi ezgu niyatini baholashga jamoada o’z o’rnini belgilash nuqtai nazaridan yondashadi, ya`ni «o’zim tanlagan kasbga mos tushamanmi, uni eplay olamanmi?», «o’z vatanimga, ota-onamga munosib farzand bo’la olamanmi?», «hayotda o’z o’rnimni topa olamanmi?» kabi savollarga javob izlaydi.
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, ilk o’spirinlik yoshidagi o’quvchida o’zining shaxsiy fazilati to’g’risida yaqqol tasavvur hosil qilish uchun o’qituvchi unga juda moxirlik, bilimdonlik hamda ziyraklik bilan yordam berishi lozim. 
Pedagog o’zining do’stona, samimiy, o’zaro hamkorlikka asoslangan iliq munosabati bilan, yuqori sinf o’quvchilari e’tiboridagi har bir fikr-mulohazasida psixologik kompetentlikka rioya qilishi, ilk o’spirinlik yoshidagi o’quvchilarda o’z kuchiga, imkoniyatiga, qobiliyatlariga ishonch hissini paydo qiladi. Ularda ustozga nisbatan chuqur hurmat, minnatdorchilik tuyg’ulari uyg’onadi.
O’spirinlik yoshidagi o’quvchida o’zini-o’zi anglash negizida o’zini-o’zi tarbiyalash istagi tug’iladi va bu ishni amalga oshirish usullari hamda vositalarini topish, ularni kundalik turmushga tatbiq qilish ehtiyoji vujudga keladi.
O’spirinlik davrida o’quvchilar o’zlarida eng qimmatli fazilatlarni, o’quv va malakalarni ongli, rejali, tartibli, izchil va muntazam tarkib toptirishga ehtiyoj sezadilar. Ma’lumki, ilk o’spirinlik yoshidagi o’quvchilar ma’naviy-psixologik qiyofaga ega bo’lish uchun oqilona o’lcham, mezon, vazifalarini bajaruvchi barkamol, mukammal timsol, namuna, yuksak orzu tasvirini qidiradilar.
O’spirinlarda ideallar bir necha ko’rinishda namoyon bo’lishi va aks etishi mumkin. Ular taniqli kishilarning qiyofalari, badiiy asar qahramonlari timsolida o’zlarida yuksak fazilatlarni (sifatlarni) gavdalantirishni orzu qiladilar.
Masalan, qizlar ko’pincha taniqli go’zal ayolning, jozibali, nazokatli, iboli, iffatli jamoat arbobining, badiiy asar yoki film qahramonining xususiyatlari mujassamlashgan qiyofalarni ideal darajasiga ko’taradilar. Ayrim o’g’il bolalar esa, taniqli qahramonlar(josus, tan soqchi, biznesmen, amaldor)ning tashqi qiyofasi, jismoniy yetukligi kabi sifatlariga taqlid qilishga ham moyil bo’ladilar.
O’spirin o’quvchilarning o’zini-o’zi tarbiyalashi bevosita sinf jamoasida jamoatchilik tashkilotlarining, pedagoglarning tarbiyaviy ta`siri va amaliyotchi psixologning faoliyat yo’nalishlari doirasida amalga oshitilishi talab etiladi, chunki o’zini-o’zi takomillashtirish - jamoada munosib o’rin egallash, jamiyatdagi ijtimoiy burchini anglash va foydali mehnatga qiziqishga xizmat qilishi kerak.
Kuzatishlar va hayot tajribalarining ko’rsatishicha, ba’zi hollarda o’spirinlar o’zlarini qo’rqmas, jasur qilib ko’rsatishga, noo’rin xatti-harakatlarga moyil bo’ladilar, qaltis yo’llar bilan o’z irodalarini tarbiyalashga intiladilar, ba`zan o’zlarining hayotlarini xavf ostida qoldirishgacha borib yetadilar.
O’spirinlik yoshidagi o’quvchlarning yoshlar harakatiga doir jamoatchilik tashkilotlari bilan o’zaro hamkorligi, ularda jamiyat hayoti bilan hamnafaslikka intilishni kuchaytiradi, insoniylik, vatanparvarlik va o’zaro yaqinlikni oshiradi.
Ushbu xolatlarni tadqiq etgan psixolog L.I.Umanskiy ilk o’spirinlik yoshidagi o’quvchilarda tashkilotchilik qobiliyati o’zaro uzviy aloqadorlikka ega bo’lgan quyidagi tarkibiy qismlardan iborat ekanligini ta’kidlaydi:

• 
  tashkilotchilik tuyg’usi (psixologik topqirlik, kashfiyotchilik, odob, nazokat, amaliy aql-idrokda o’z ifodasini topadi);
  
• 
  tengdoshlariga nisbatan emotsional-irodaviy ta’sir ko’rsatish imkoniyati (muammolarning yechimini topishga jalb qilish, ularning kuch-g’ayratlarini birlashtitish);
  
• 
  tashkilotchilik faoliyatiga moyillik (emotsional his-tuyg’u, ijobiy munosabat, faollik ko’rsatish, qat’iy qiziqish bildirish).