Namangan davlat universiteti geografiya kafedrasi geografiyaning asosiy muammolari
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar
Download 0.5 Mb. Pdf ko'rish
|
geografiyaning asosiy muammolari
- Bu sahifa navigatsiya:
- Tavsiya etilgan adabiyotlar
- Tayanch so’z va iboralar
- Mavzuni mustahkamlash uchun savollar
- "ma’muriy rayonlar darajasidagi
- "an’anaviy
|
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar:
1.Hududiy, geografik, akvatorial mehnat taqsimoti nima? 2.Hududiy mehnat taqsimotining asosiy omillari va darajalari qanday?. 3.Hududiy mehnat taqsimoti va ixtisoslashuv nima?. 4.Turli bosqichdagi bozorlarning shakllanishi qanday bo’ladi?. 5.O’zbekistonda hududiy mehnat taqsimotini rivojlantirish masalalari qanday? Tavsiya etilgan adabiyotlar 1.ЧистобаевА.И.,Шарыгин М.Д.Экономическая и социальная география.Л., 1990 2.Максаковский В.П. Историческая география мира. -М., 1999. 3.Саушкин Ю.Г. Изобранные труды. – Смоленск, 2001. 4.“Географиянинг асосий муаммолари” ўқув курси бўйича тайёрланган ўқув услубий мажмуа. 5.Солиев А., Махамадалиев Р. Иқтисодий ва социал географиянинг асосий муаммолари. Ўқув қўлланма. -Т., 2002. 6. Goudie A. P’hysische Geograhfie. –Munxen: «Westerman», 1997 7.Kulke E.Wirtschafts-geograhfie.Munxen– Zurich: «Ferdinand Schoningh», 2004. 8.Hagget P. Geograhfie. –Bonn: «Cornelsen», 2001. 9. Bradschaw M. World regional geograhfi. –Boston: «Mc Graw – Hill», 2000.
Mavzu- 3 : Iqtisodiy rayonlashtirish va mintaqaviy siyosat . Reja: 3.1 .Geografiyada rayon tushunchasi. 3.2. Iqtisodiy rayonning ta’rifi. 3.3. Iqtisodiy rayonlashtirishning printsip . 12
3.4. Iqtisodiy va sotsial geografik rayonlashtirishning rivojlanish omili. 3.5. Iqtisodiy rayolashtirishning ahamiyati. Tayanch so’z va iboralar: Rayon, Iqgisodiy rayon, siyosiy tuzilma, geoiqtisodiy tuzilma, sotsialistik rejalashtirish, ijtimoiy mehnat taqsimoti, xududiy mehnat taqsimoti, iqtisodiy-geografik jarayon, ixtisoslashuv, geoiqtisodiy tizim,iqtisodiy- geografik vaziyat yoki xolat, rayonlar turi,milliy tashqiot, xududiy yaxlitlik .
Hududiy mehnat taqsimoti va uning doimiy "yo’ldoshi" bo’lgan ixtisoslashuv natijasida iqtisodiy rayonlar shakllanadi. Ular esa mamlakat iqtisodiyotining hududiy tarkibini tashqi qiladi. Ammo hududiy tarkib faqat iqtisodiy rayonlar to’ridan iborat emas, u ma’muriy birliklar, tabiiy geografik va gidrolagik omillar asosida ham belgilanishi mumkin. Iqtisodiy rayonlar mintaqaviy iqtisodiy va mintaqaviy siyosatning ob’ekti hisoblanadi. Agar ilgari tashqi rivojlantirish xalq xo’jaligini planlashtirish maqsadida ajratilgan bo’lsa, hozirgi sharoitda ular ishlab chiqarishni hududiy tashqi qilishning asosiy shakli, davlat mintaqaviy siyosatining ob’ekti, ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirishni tartibga solib borish va boshqarish uchun zarur. Qolaversa, iqtisodiy rayonlarsiz mamlakat xo’japigi ichki tuzilishi, hududiy tarkib va tizimini geografiyasini o’rganish ham qiyin. Aynan ana shu maqsadlarda iqtisodiy rayonlashtirishning amaliy ahamiyati yanada oshib bormoqda. Masalan, Rossiya Federatsiyasida 11 ta yirik iqtisodiy rayonlar negizida yettita federal okruglar ajratilgan. O’zbekistonda ham tashqi rivojlantirish mamlakatni ijtimoiy-siyosiy tashqi etish va boshqarish uchun kerak.
Iqtisodiy rayonlashtirish mamlakat hududining katta – kichikligiga unchalik bog’liq emas, eng muhimi tashki makon ichki jihatdan turlangan, hududiy mehnat taqsimoti rivojlangan bo’lishi talab etiladi. Ichki tafovutlar qanchalik katta bo’lsa,iqtisodiy rayonlar to’ri va tizimi ham shuncha rivojlangan bo’ladi. CHunonchi,maydoni juda katta bo’lgan, alohida qit’ada joylashgan Avstraliya mamlakatida asosan 4 ta iqtisodiy rayon ajratiladi,xolos, vaholanki, unga qaraganda ancha kichik bo’lgan Yevropa davlatlarida bir qator rayonlar shakllangan. Iqtisodiy rayonlarning turlari va shakllari ko’p; ular butun mamlakat hududini o’z ichiga olishi (unda maydon, tashqi ahamiyatidan qatьiy nazar, turli qismlarga bo’linadi) yoki uning alohida joylarida, ya’ni diskret holda ajratiladi. Bundan tashqari, iqtisodiy rayonlar umumiy (integral) va tarmoq rayonlarga bo’linadi. Shuningdek, mamlakat hududi ijtimoiy-iqtisodiy va sotsial rayonlarga ham ajratilishi mumkin. Ammo, bu rayonlarning xududiy ko’lami bir-biridan farq qiladi; odatda, iqtisodiy rayonlarga ko’ra ijtimoiy-iqtisodiy rayonlar kichikroq, ulardan esa sotsial rayonlar yanada kichikroq bo’ladi. Bunday farqlar har hil turdagi rayonlardagi rayon hosil qiluvchi omillarga bog’liq. Ba’zan iqtisodiy rayonlar iqtisodiy geografik rayonlar deb ham yuritiladi. Bu yerda jiddiy farq ko’rinmaydi, zero har qanday rayon o’z mohiyat va mazmuniga ko’ra geografiyadir. Shu bois, "geografiya" atamasini ishlatish zaruriyati yo’q; "xududiy joylashtirish" tushunchasi qanchalik joylashtirish uchun shart bo’lmasa, tashqi rivojlantirishda ham "geografiya" so’zi shunchalik ortiqchadir [4] 13
Iqtisodiy rayonlar turli omillarga qarab ajratiladi. Ular quyidagilar: ____________________________________ 4 Bradschaw M. World regional geograhfi. –Boston: «Mc Graw – Hill», 2000.
- hududiy mehnat taqsimoti va hududiy ixtisoslashuv; - bozorga mo’ljallangan tovar mahsulot ishlab chiqarish, bozor makonining shakllanganligi; « Tabiiy sharoit va qazilma boyliklar, ularning hududiy birikmalari; - aholi va mehnat resurslari; - rayon hosil qiluvchi va uni tashqi etuvchi markaz yoki markazlarning mavjudligi;
- iqtisodiy geografik o’rin; - transport to’rining rivojlanganligi; - mintaqaviy infratuzilma va investitsiya muhitining shakllanganligi va h.k. Barcha rayon hosil qiluvchi omil va tamoyillar ikki katta guruhni tashqi qiladi: tashqi (bozor tashqioti, mujassamlashuv, ixtisoslashuv, kompleks rivojlanish, transport) va hududiy yoki geografik (tabiiy sharoit va tabiiy boyliklar, infratuzilma va aholi joylashuv tizimi, geografik o’rin). Bu ikki asosiy qism birligi, ya’ni " tashqi hudud" iqtisodiy rayon atamasini shakllaitiradi. Shuningdek, fan-texnika taraqqiyoti, ekologiya kabilar ham rayon chegaralarini aniqlashda ma’lum ahamiyatga ega. Yuqoridagi omil va shartlarga ko’ra mamlakatning tashqi makoni bir necha rayonlarga bo’linadi. Hozirgi sharoitda ayniqsa bozor ta’sir doirasi katta ahamiyatga ega. Nemis olimi A.Lyosh ham tashqi landshaftlarni (ya’ni rayonlarni) bozor makoniga qarab ajratgan edi. Shu nuqtai nazardan qaraganda rayon hosil bo’lishi uchun 2 ta muhim shart bor: rayon hosil qiluvchi markaz va rayon hosil qiluvchi ixtisoslashgan tashqiot tarmog’i. Uzimizda mahalliy xalq o’zi shu qishloq yashab turib, tuman markaziga borishni rayonga borib kelish mazmunida talqin qiladilar. Demak, rayon deganda nimanidir hudud yaqinida, atrofidagi degan ma’no kelib chiqadi. Ayni chog’da ba’zi olimlar iqtisodiy rayonlarning ob’ektiv borligiga shubha bildiradilar (masalan, amerikalik R. Hartshorn) va ular faqat rasmiy chegaralarni tan oladilar. Bu xususda aytish joizki, umuman yoki barcha sohalari qamrab oladigan "hammabop" rayonlar yo’q, balki aniq sohalarning real hududiy tarkib va tizimlari, rayonlari mavjud (sanoat va qishloq xo’jaligi, sotsial rayonlar, sanoat tuguni, shaharlarning aglomeratsiyasi va h.k.). Hududiy mehiat taqsimotiga o’xshash iqtisodiy rayonlar ham pog’onasimon bo’ladi. CHunonchi, mamlakat ichida bir necha iqtisodiy rayonlarni birlashtiruvchi yirik tashqi mintaqa, asosiy iqtisodiy rayonlar, ma’muriy-iqtisodiy rayonlar, viloyat ichidagi rayonlar va, nihoyat, mahalliy ma’muriy - tashqi rayoinlar (bizning respublikamizda - qishloq tumanlari) bor. Ularning har biriga turli darajadagi bozorlar mos keladi. Har bir yirik iqtisodiy rayon bazaviy tarmoqlarga ega bo’lishlari kerak, Ularga, masalan, elektroenergetika, qurilish industriyasi kabilar kiradi. Shu bilan 14
birga bu tarmoqlar yuqoridagi 3 guruxdan iborat bo’g’inlarning biriga ham kirishi mumkin.
Demak, ana shu mazmunda iqtisodiy rayonni hududiy ishlab chiqarish majmuasi shaklida talqin qilsa bo’ladi. Hududiy ishlab chiqarish majmualari iqtisodiy rayonlarning o’zagini, asosini tashkil qiladi, ammo rayonning o’zi emas, Har qanday rayon ilmiy o’rganishning yoki bilim egallashning o’ziga xos usulidir u klatsifikatsiya va tipologiya singari umumiy guruxlash turlariga kiradi. Binobarin,rayon hududiy guruhlash demakdir, biroq har qanday guruh kompleks yoki sistema bo’la olmaydi. Kompleks esa birlik, uyg’unlikni, texnologik aloqalarni anglatadi [ . 5]
Tizim (sistema) tushunchasi yanada murakkabroq bo’lib, uning o’ziga xos talab va shartlari bor. Jumladan, tizim tarkibdan yoki "tizimcha"dan tashqi topishi, pog’onasimon ierarxiyali bo’lishi, mustaqil faoliyat ko’rsatish tashqi topish, pog’onasimon ierarxiyali bo’lishi, mustaqil faoliyat ko’rsatish, turg’unlik, boshqaruv kabi xususiyatlarga ega bo’lmshi kerak. Biroq, shunga qaramasdan, iqtisodiy rayon hududiy majmua va hududiy tizimlardan unchalik uzoq emas. CHunki, iqtisodiy rayon mamlakat hududining ma’lum bir xo’jalik tarmog’iga (yoki tarmoqlariga) ixtisoslashgan va bu jihatdan qo’shni, tutash hududlardan farq qiluvchi, umumiy tashqi landshaft shakliga ega bo’lgan qismidir. U yaxlit tashqi makon sifatida hududiy tizim ma’nosini anglatadi. Shunday qilib, rivojlantirish ilmiy tadqiqot jarayoni, usul, rayon esa uning natijasi, obьektiv borliqdir. N.N.Baranskiy, V.M.CHetirkin kabi buyuk olimlar rivojlantirishni umumgeografik metod sifatida e’tirof etganlar, uning ko’p sonli va turli hodisalarni bir tartibda keltirishda, real geografik voqelikni aks ettirishda eng muhim vosita ekanligini e’tirof etganlar. Iqtisodiy rayonning hududiy tizimga yaqinligini yana bir tomoni shundaki, u ayni vaqtning o’zida ham ichki, ham tashqi xususiyatga ega. Agar tizim-tarkib uslubiyoti nuqtai nazaridan qaraydigan bo’lsak, iqtisodiy rayon tashqi jihatdan, ya’ni "yopiq" tizim shaklida asosan bir hillik landshaftdir, ichki jihatdan yoki "ochiq" tizim shaklida esa u turli-tuman, ichki tafovutlarga boy hududiy birlikni anglatadi. Binobarin, mamlakatni ma’muriy rivojlantirish bilan uni iqtisodiy rivojlantirishni to’g’ri yo’lga qo’yish muhim siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy muammodir. Shu jihatdan ham araganda, tashqi rivojlantirish va iqtisodiy rayonlar o’z ilmiy va amaliy ahamiyatini saqlab qolaveradi.
1. Iqtisodiy rayon tushunchasi qanday ma’noni anglatadi? 2. Iqtisodiy rayonlashtirishning printsiplari qanday? 4. Iqtisodiy geografik rayonlashtirishning rivojlanish omili.? 5. Iqtisodiy rayolashtirishning ahamiyati?. 6.Iqtisodiy rayonning hududiy tizimga yaqinligini tushuntiring?
Tavsiya etilgan adabiyotlar 1.Чистобаев А.И., Шарыгин М.Д. Экономическая и социальная география. Л., 1990
15
2.Максаковский В.П. Историческая география мира. -М., 1999. 5 Bradschaw M. World regional geograhfi. –Boston: «Mc Graw – Hill», 2000. 3.Саушкин Ю.Г. Изобранные труды. – Смоленск, 2001. 4.“Географиянинг асосий муаммолари” ўқув курси бўйича тайёрланган ўқув услубий мажмуа. 5.Солиев А., Махамадалиев Р. Иқтисодий ва социал географиянинг асосий муаммолари. Ўқув қўлланма. -Т., 2002. 6. Goudie A. ‘ P’hysische Geograhfie. –Munxen: «Westerman», 1997 7.Kulke E.Wirtschafts-geograhfie.Munxen – Zurich: «FerdinandSchoningh», 2004. 8.Hagget P. Geograhfie. –Bonn: «Cornelsen», 2001. 9.Bradschaw M. World regional geograhfi. –Boston: «Mc Graw – Hill», 2000.
4.1. Xududiy majmualarni shakllanishi 4.2. Xududiy majmualarni rivojlantirishning asosiy muammolari. 4.3. HICHM nazariyasining vujudga kelishi 4.4. HICHM iqtisodiy geografiyada o`rganish masalalari
muhassamlashuv, yirik sanoat korxonalari, raqobat muhiti, yengil sanoat, og’ir sanoat, oziq-ovqat sanoati, gorizontal iqtisodiy aloqalar, xom ashyo, tashqi integratsiya, ixtisoslashuv, tor ixtisoslashuv, texnologik ixtisoslashuv .
geografiyaning jahon ahamiyatiga ega bo’lgan nufuzli nazariy yutuqlardan biridir. Bu xususda eng avvalo N.N.Kolosovkiyning xizmatini alohida ko’rsatish joiz. XX asrning yigirmanchi yillarida GOELRO, ya’ni Rossiyani elektrlashtirish davlat rejasi doirasida I.G.Aleksandrov ish olib borishda va, ayniqsa, DneproGES loyihasini ishlab chiqish jarayonida rayon kombinatlari haqidagi o’zining nazariyasini yaratdi. Uttizinchi yillarda esa bu muhim masalani u aniqlashtirdi, chuqur o’rganib rayon ishlab chiqarish kombinatlarini barpo etish lozimligini ta’kidladi. N.N.Kolosovskiy I.G.Aleksandrovning rayon ishlab chiqarish kombinatlari to’g’risidagi ta’limotidan Ural, Sibir va Qozog’iston kabi yirik rayonlar misolida amaliy foydalandi, uni boyitdi va shu asosda o’zining rayon komplekslari (kombinatlari, majmualari) to’g’risidagi ilmiy g’oyasini shakllantirdi. Bu, albatta, ilgarigiga qaraganda yangi bir qadam olga fikr edi. N.N.Kolosovskiy 1947 yilda hududiy ishlab chiqarish (aniqrog’i, ishlab chiqarishning hududiy birikmalari, komplekslari) mavzuida maqola chop ettirdi. Uning fikricha, bu nazariyaning asosiy mohiyatini ma’lum bir hududda yoki iqtisodiy rayonda alohida tanlab olingan ishlab chiqarish korxonalari va aholi lunktlarini bir- biri bilan bog’liq holda rivojlantirish va joylanishi tashkil etadi. U ishlab chiqarishning hududiy majmuasini iqtisodiy geografiya fanining tarkibiy qismi ekanligini qayta-qayta ta’kidladi va, ayni paytda, ma’lum hududda joylashgan ishlab
16
chiqarish korxonalar yig’indisi hamma vaqt ham kompleks (majmua) bo’la olmaydi, deb uqtirgan edi. Bunday oddiy hududiy joylashish gruppirovkani tashqi etadi, xolos. Demak, biz qo’shimcha qilar ekanmiz, har qanday hududiy majmua bu guruh, ammo har qanday guruh majmua bo’lavermaydi. Keyinchalik HICHM nazariyasini rivojlantirishga N.N.Baramskiy, N.T.Agafonov, A.G.Aganbegyan, M.K.Bandman, N.N.Iekrasov, Yu.G.SauShkin, T.M.KalaShnikova, M.N.Stepanov, A.I.CHistobaev, A.T.XruShev, M.M.Palamarchuk, M.D.SHarmgin, Z.M.Akramov, S.K.Ziyodullaev, I.Q.Narziqulov, K.N.Bedrintsev, A.G.Batigin kabi bir qator olimlar o’z hissalarini qo’shdilar. Tajribalar hamda faktik materiallar shuni tasdiqlaydiki, hududiy (yoki geografik) mehnat taqsimoti fundamental tushuncha bo’lib, u tashqi rivojlantirish va hududiy ishlab chiqarish majmualarining vujudga kelishiga asos bo’lib xizmat qiladi. M.N.Kolosovkiy ishlab chiqarishning hududiy majmualari (yoki hududiy ishlab chiqarish majmualari, bizningcha, bular ,bir hil ma’noga ega) iborasi iqtisodiy rayonlar to’g’risidagi tushuncha o’rnini egallamasligi kerak; bu iqtisodiy rayonlarning "yadrosi"ni tashkil etadi, xolos, deb uqtirgan edi. Darhaqiqat, hududiy ishlab chiqarish majmualari mazmun va sifat jihatdan, ishlab chiqarish korxonalarini ma’lum bir nuqtadagi yoki joydagi turg’un birikmasi sifatida iqtisodiy rayonlardan farqqiladi. Albatta, iqtisodiy rayon xo’jaligi o’zining mazmun - mohiyati va maqsadiga ko’ra har tomonlama (kompleks) rivojlantirish lozim. Ana Shu nuqtai \ nazardan iqtisodiy rayonlar xo’japigini real yoki potentsial hududiy ishlab chiqarish majmuasi sifatida ko’riSh mumkin. Bu yerda biz tushunmovchilikka imkoniyat qoldirmaslik maqsadida bunday xududiy ishlab chiqarish majmualarini "ma’muriy rayonlar
ma’noda, ya’ni ma’lum bir joyda ishlab chiqarish korxonalarining o’zaro bog’liq holda joylaniShi va rivojlantirish asosida vujudga kelgan majmualar esa tom ma’noda yoki "an’anaviy hududiy ishlab chiqarish majmualari", deb atalishi to’g’riroq. N.N.Kolosovskiy shogirdlaridan biri M.K.Bandman bunday hududiy ishlab chiqarish majmualarni mamlakat ahamiyatiga molik, muhim bir muammoni hal etishga, bir maqsadga qaratilgan dasturli yoki muammoli majmualar, deb yozadi. Sof, haqiqiy hududiy ishlab chiqarish majmualari asosan yangi o’zlashtirilayotgan rayonlarda, ulkan tabiiy boylik va, ayniqsa, yoqilg’i-energetika zahiralari negizida vujudga kelishi bilan tavsiflanadi. Tabiiyki, tarixiy rivojlanish davomida avval o’zlashtirilgan yerlarda vujudga kelgan xo’jalikning hududiy tarkibini majmuaga aylantirishga qaraganda, yangi, "sof" yoki "bo’sh" joyda bu maqsadga erishish osonroqdir. Majmua yaratuvchi tarmoq sifatida esa ko’proq yoqilg’i-energetika sanoati asos bo’lib xizmat qilishi ham, shubhasiz, bir holdir, Masalan, Rossiya Federatsiyasidagi Bratsk xududiy ishlab chiqarish majmuasini olaylik (uning dastlabki loyihasini N.N.Kolosovkiy rahbarligidagi olimlar guruhi yaratgan). Bu yerda yirik 4 mln, kVt. dan ortiq quvvatga ega bo’lgan suv elektr stantsiyasi qurildi va bo’lajak suv ombori maydonini o’rmondan tozalash maqsadida yog’och-tsellyuloza sanoati vujudga keldi. Arzon elektroenergiyaning mavjudligi energiyani ko’p istemol qiluvchy tarmoqlarni o’ziga "tortdi" va, natijada, bu yerda uchinchi yirik korxona-alyuminiy zavodi barpo etildi. Rangli metallurgiya va o’rmon
17
sanoati yana "zanjirsimon" tarzda boshqa korxonalar qurilishini (jumladan, mashinasozlik, kimyo) taqozo etadi. Bunday majmualar O’rta Osiyo mamlakatlarida qulay tabiiy sharoitda, aholi va mehnat resurslari bilan yaxshi ta’minlangan mintaqada va faqatgina energetika emas, balki agroiqlimiy resurslar asosida ham vujudga keladi. Demak, respublikamiz xududiy ishlab chiqarish majmualari sug’oriladigan dehqonchilik, agrosanoat tarmoqlari va mehnatni ko’p talab qiluvchi korxonalarini o’z ichiga olar ekan. Bunga Mirzacho’l yoki Qarshi cho’li asosida shakllanayotgai xududiy ishlab chiqarish majmualari misol bo’la oladi. Ilmiy va amaliy jihatdan respublikamizda hududiy ishlab chiqarish majmualarini yaratishdagi erishilgan yutuqlar to’g’risida ham aytib o’tish o’rinli. Jumladan, O’zbekiston Fanlar akademiyasiga qarashli sobiq Ishlab chiqarish kuchlarini o’rganish kengashida (SOPS) o’tgan asrning 50-yillarida olib borilgan ilmiy izlanishlar natijasida rayonlarning kompleks muammolari tushunchasi yoki ilmiy yo’nalishi yaratilgan edi. Bu o’zining geografik o’rni va ma’muriy tarkibiga ko’ra o’ziga xos bo’lgai Farg’ona vodiysi uchun ayniqsa ahamiyatli edi. Sanoat korxonasi mavjud bo’lgan joy sanoat punkti hisoblanadi. Agar bir joyda bir necha sanoat korxonasi joylashgan bo’lsa, u holda sanoat markazi vujudga keladi. Yirik sanoat markyazlari atrofida sanoat punktlarining joylashuvi, ya’ni sanoat ishlab chikdrishini hududiy tashqi etilishi, rivojlantirishning navbatdagi pog’onasi, bosqichi-sanoat tugunini shakllantiradi. Aynan sanoat tugunlarida hududiy majmualar mukammal tus oladi. CHunki, bunday sharoitda sanoat korxonalarining oddiy hududiy guruhi emas, balki ular o’rtasida aloqadorlik (ishlab chiqarish, texnologik, infratuzilma, aholi va mehg’yut resurslari aloqalari) mavjud bo’ladi. Binobarin, sanoat tugunlarini sanoat ishlab chiqarish majmualarining eng yetuk shakli, deb baholash to’g’rirokdir. Sanoat tugunlari, ya’ni sanoat korxonalarini bir joyda g’uj holda mujassamlashuvi sanoat aglomeratsiyasn, deb ham ataladi. Sanoat korxonalarini joylashtirishda aglomeratsiya omilini hisobga olish esa nemis olimi Alьfred Veberga tegishli. Aglomeratsiya ham mujassamlashuv kabi katta iqtisodiy (ammo ekologik emas) samaradorlikga ega. Alohida tanlab olingan joyni barcha infratuzilma ob’ektlari kabi oldindan tayyorlash negizida sanoat parklari vujudga keladi -ki, bu ayniqsa rivojlanayotgai mamlakatlar uchun ko’proq xos. Tahlillar ko’rsatishicha, Nikolay Nikolaevich Kolosovskiyning hududiy ishlab chiqarish majmualari g’oyasini qaysi bir jihatdan A.Veberning ishlab chiqarish aglomeratsiyasi ta’limotiga yaqinlik yoki o’xshashlik alomatlari bor. Ammo uning boshqa bir ilmiy g’oyasi-energiya ishlab chiqarish tsikllari ta’limotiga hech qanday e’tiroz bo’lmasligi kerak. CHunki u bu g’oyani bevosita amalistdan kelib chiqqan holda (N.N.Kolosovskiy o’zining asl kasbi bo’yicha muhandis-iqtisodchi bo’lgan)yaratgan. N.N.Kolosovskiy o’z davrida qora metallarning metallurgiya tsikli, rangdor metallar, mashinasozlik, neft-gaz-kimyo, agroindustrial, o’rmon-yog’och-tsellyuloza kabi 8 ta asosiy energiya ishlab chiqarish tsikllarini ajratgan. Hozirgi kunda ularning soni 20 ga yaqinni tashqi qiladi.
18
Shunday qilib, HICHMlarning ilmiy nazariy asoslari taniqli olim Nikolay Nikolaevich Kolososvkiy tomonidan yaratildi. U ushbu masalani iqtisodiy rivojlantirish muammolari bilan bog’liq ravishda o’rgandi. Umuman olganda, N.N.Kolosovkiyning bunday dunyoqarashiga uning transport (temir yo’l transporti) muhandisi ekanligi va geografiya uchun an’anaviy ahamiyatga ega bo’lgan kompleks yondashuvining uyg’unligi asos bo’ldi; "hudud + kompleks" ishlab chiqarishning hududiy birikmalari yoki majmualarini (komplekslarini) tashkil etadi. CHindan ham kompleks-majmuaning ilmiy-amaliy ahamiyati katta. CHunonchi, u: - tabiiy sharoit va tabiiy resurslardan atroflicha foydalanish; - ishlab chiqarishni mumkin qadar chiqindisiz yo’lga qo’yish; - ishlab chiqarishni tizim-tarkib asosida hududiy tashkil qilish; - iqtisodiy geografiya va uning asosiy tushunchasi bo’lgan iqtisodiy rayonlarni o’rganish; - iqtisodiy rayonlar xo’jaligi tarkibini qayta qurish va boshqalarda ahamiyatlidir. Dastlabki iqtisodiy rayonlar joylarda yirik elektr stantsiyalar qurish va
Asosiy iqtisodiy rayonlarning xo’jaligini kompleks, majmuali bo’lishi (rayonlar miqyosidagi HICHMlar) yoki ularning kompleks tamoyili negizida yaratish muhim hisoblanadi. HICHM - muayyan geografik nuqta yoki alohida rayonda, uning tabiiy va iqtisodiy sharoitlari, transport va itstisodiy geografik o’rniga muvofiq korxonalarni
to’gri tanlab olish va joylashtirshi hisobidan iqtisodiy samaradorlikga erishadigan ishlab chiqarishning hududiy tashkil etish shaklidir. HICHM-lar g’oyasi, birinchidan, iqtisodiy rayonlar xo’jaligini kompleks rivojlantirish va, ikkinchidan, N.N.Kolosovskiyning Ural-Kuznetsk kombinati (UKK) va Baykalbo’yi ("Angarqurilish") komplekslari loyihalarini yaratish va ularni amalga tadbiq etish jarayonida yuzaga keldi.
HICHM-lar iqtisodiy rayonlarning shakllanishi jarayonida muhim taktik va strategik vosita hisoblanadi. O’z navbatida, bunday majmualarning o’ziga xos, individual xususiyatlarini aniqlashda, ularni alohida tiplarga ajratishda N.N.Kolosovskiy "energiya ishlab chiqarish tsikllari" ("energiya ishlab chiqarish rayonlari"ga mos holda) usulini yaratdi va undai unumli .foydalandi. Bu yerda, N.N.Kolosovskiy "energiya ishlab chiqarish tsikllari" ("energiya ishlab chiqarish rayonlari"ga mos holda) usulini yaratdi va undai unumli foydalandi. Klaster va hududiy majmualar na faqat ishlab chiqarishda, balki ijtimoiy
19
6 Bradschaw M. World regional geograhfi. –Boston: «Mc Graw – Hill», 2000. 7 Hagget ‘. Geograhfie. –Bonn: «Cornelsen», 2001. CHindan ham har hil hududiy majmualarni ko’rishimiz mumkin.Toshkent shahridagi Talabalar shaharchasi, Akademgorodok, yaqqol misol bo’la oladi. Avtomobillarga servis xizmatini ko’rsatish, savdo shahobchalari, dorixona + poliklinika + kasalxona, universitet + yotoqxona , kutubxona + sport zali va boshqalar ham o’ziga xos hududiy majmualardir. Binobarin, geografiya fani uchun o’ta muhim bo’lgan kompleks yondaShuv turli hil va yo’nalishdagi xududiy majmualarni taxlil, tadqiq va tashxis qilish bilan boshqa fanlardan ajralib turadi.
Download 0.5 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|