Namangan davlat universiteti geografiya kafedrasi geografiyaning asosiy muammolari
Download 0.5 Mb. Pdf ko'rish
|
geografiyaning asosiy muammolari
- Bu sahifa navigatsiya:
- Mavzuni mustahkamlash uchun savollar
- Tavsiya etilgan adabiyotlar
- Maruza-9:Iqtisodiy geografiya va geoekologik muammolar . Reja
- Tayanch so’z va iboralar
- Ekologik omil.
|
«Urban» (urban) -shahar, «zatsiya»- jarayon demakdir. Shu ma’noda urbanizatsiya mamlakat yoki boshqa hududlarning shaharlashuvini anglatadi. U o’ta murakkab, ijtimoiy-iqtisodiy va butun dunyoga xos global jarayondir. Biroq uning geografik jihatlariham kam emas, chunki urbanizatsiya turli mamlakat va rayonlarda o’zgacha sodir bo’lmoqda.
Urbanizatsiya murakkab hodisa ekanligi tufayli uni faqat bitta mezon, ko’rsatkich bilan ifodalash, o’lchash mumkin emas. Ammo, shunday bo’lsa-da, barcha uchun qulay bir o’lchov kerak. U ham bo’lsa mamlakat va boshqa hududlar aholisining qanchasi, qancha qismi shahar joylarda yasashi, ulushi, nisbiy hissasidir. Masalan, O’zbekiston Respublikasida bu ko’rsatkich 38%,Tojikistonda- 32%,Afg’onistonda-19%,Turkmanistonda-48% va x.k. Rivojlangan mamlakatlarda urbanizatsiya koeffitsienti 90 va undan ortiq foizni tashqi etadi.
Urbanizatsiyaning umumiy ko’rsatkichi bilan mamlakat iqtisodiyotining rivojlanganlik darajasi va uning tarkibiy tuzilishi orasida ma’lum aloqadorlik bor. Chunonchi, agar urbanizatsiya koeffitsienti taxminan 70-75 va undan ortiq bo’lsa, u holda mamlakat sanoat jihatidan yuksak darajada rivojlangan industrial mamlakat hisoblanadi; 50-70%-bu ham rivojlangan, milliy tashqioti industrial-agrar; 30-50%- rivojlanayotgan agrar-industrial va 30 foizdan past bo’lsa, sust rivojlangan agrar mamlakat holatida bo’ladi.
O’zbekiston bilan Turkmanistonni olaylik: urbanizatsiyaning demografik ko’rsatkichi Turkmanistonda biznikidan ko’ra ancha yuqori. Vaholanki, iqtisodiyotda bunday xulosa chiqarish notug’ri bo’lardi 43
Yuqoridagilar urbanizatsiyaning naqadar murakkab ijtimoiy-iqtisodiy hodisa ekanligidan yana bir bor dalolat beradi.
Albatta, urbanizatsiya - bu ob’ektiv va umuman olganda ijobiy jarayon. Ammo uning salbiy tomonlari ham yo’q emas. Chunonchi, ekologik va sotsial muammolarning keskinlashuvi hozirgi zamon urbanizatsiyasining eng ko’zga ko’rinarli salbiy «yo’ldoshlaridir».
O’rta Osiyo va O’zbekistondagi urbanizatsiya sharqona xususiyatga ega. Binobarin, bu yerda urbanizatsiya ko’rsatkichini yaqin kelajakda 70-80 foiz bo’lishini tasavvur qilish qiyin va bunday aslo bo’lmaydi ham. Sababi-bizda shaharlarning rivojlantirish qishloq xo’jaligi bilan qadimdan an’anaviy holda bog’liq. Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: 1. Shaharlarning geografiyasi uning ob’ekti, predmeti,tadqiqot usullari ? 2. Shaharlarning geografik uziga xos xususiyatlari.? 3. Shaharlarning iqtisodiy geografik o’rnining turli yo’nalishlari? . 4. Shahar kategoriyalari va shaharlarningni oddiy klassifikatsiyasi.? 5. Shaharlarning gipertrofiyasi haqida tushuncha.? 6. Aglomeratsiya haqida tushuncha?
Tavsiya etilgan adabiyotlar
1.Чистобаев А.И., Шарыгин М.Д. Экономическая и социальная география. Л., 1990 2.Максаковский В.П. Историческая география мира. -М., 1999. 3.Саушкин Ю.Г. Изобранные труды. – Смоленск, 2001. 4.“Географиянинг асосий муаммолари” ўқув курси бўйича тайёрланган ўқув услубий мажмуа. 5.Солиев А., Махамадалиев Р. Иқтисодий ва социал географиянинг асосий муаммолари. Ўқув қўлланма. -Т., 2002. 6. Goudie A. P’hysische Geograhfie. –Munxen: «Westerman», 1997 7. Kulke E.Wirtschafts-geograhfie.Munxen-Zurich: «Ferdinand Schoningh», 2004. 8. Hagget P. Geograhfie. –Bonn: «Cornelsen», 2001. 9. Bradschaw M. World regional geograhfi. –Boston: «Mc Graw – Hill», 2000.
Maruza-9:Iqtisodiy geografiya va geoekologik muammolar. Reja: 9.1. Geoekalogik dunyo qarashning umumiy hususiyatlari. 9.2. Urbaekalogiya ,tibbiyot tizimida ekalogiya, ekalogiya va inson salomatligi. 9.3. Ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirishda geoekalogiya omili. 9.4. Iqtisodiy geografiya va sanoat ,qishloq xo’jaligi, transportning geoekalogik muammolari. 9.5. Mintaqaviy siyosat va geoekalogik muamolar .O’zbekiston Respublikasi xududlarida geoekalogik vaziyat.
muhit,ekologik-huquqiy talablar,me'yorda fizik ifloslanish, kimyoviy o’zgarish, xalqaro-huquqiy muhofaza manbayi ,xalqaro ekologik munosabatlar, xalqaro
44
muhofaza,xo'jaligi zonalari,Barqaror rivojlanish, tabiiy muhitni op- timallashtjrishda;
Dastlab < 1868 yilda ishlatilgan . U ekalogiyani zoologiya fanining bir yo’nalishi sifatida tariflab, hayvon organizimlarining va barcha hayvonlarning o’zaro hamda tashqi muhit bilan munosabati mazmunida talqin qilgan. Demak, bu yerda ekologiya yoki munasabat uch darajada nazarda tutilgan : 1) hayvon ichki organizimlarning o’zaro aloqasi ; 2) shu turdagi hayvonlarning o’zaro aloqasi ; 3) ana shu hayvonlarning tashqi muhit bilan munosabati. Keyinchalik ekologiyaning ilmiy asoslari Ch. Darvin tomonidan yanada rivojlantirilgan. Zoologik ekalogiya asta –sekin o’simlik ekalogiyasiga o’tgan va u to’la ma’nodagi bialogik ekologiya yoki bioekalogiyaga aylangan. So’ngra amerikalik tibbiyot olimlari < tushunchalarini kiritib, ularni inson organizimi va salomatligi nuqtai nazardan qo’llangan. Ayni vaqtda shaharlarning rivojlantirish natijasida < >> tushunchasi ham vujudga kelgan. O’z navbatida urboekalogiya va inson
ekalogiyasi asosida ijtimoiy ekalogiya shakillangan bo’lib, u rasmiy ravishda o’tgan asirning 70- yillarida tan olingan. Shunday qilib, ekalogiyaning
evalutsion o’zgarishlar zooekalagiya-à fitoekalogiya bioekalogiya à inson ekologiyasi urboekologiyasià ijtimoiy ekologiya Shaklida sodir bo’lgan .
Hozirda ekologiyaning yo’nalish va turlari juda ko’payib ketgan (geokologiya, bioekalogiya, geokologik ekalogiya tashqi ekologiya, hatto rimyo va
matematik ekologiya , huquq ekologiyasi va h.k. Natijada aytish mumkinki, bugungi kunda hamma ekolog, iekin ayni vaqtda aniq, umumiy ekologiyaning
o’zi yo’qdek. Chunki, biror-bir kishini ekologiya bo’yicha har tomonlama mutaxasis darajasaida etirof etish qiyin.
ifloslanishi, zarar va zaharlanishi bilan uyg’unlashib ketadi. Vaholanki, biz yuqorida ko’rganimizdek, ushbu atamaning manosi faqat bir tomonlama,
salbiy ruhda talqin qilish noto’g’ridir. Biroq , shu bilan birga tan olish lozimki, chindan yam ishlab chiqarish kuchlarining rivojlantirish va
mujassamlashuvi , shaharlarning va urbanizatsiya taraqiyoti tabiat va inson ( jamiyat) orasidagi muvozanatni buzdi, ekologik muammo global, olamshumul
ahamiyat kasb etdi. Shuning uchun hozirgi sharoitda ijtimoiy hayotning biror bir sohasi yo’qki , u ekologiya bilan dog’liq bo’lmasa.
Ekologik holatning turli rayon va mamlakatdagi xususiyati , uning Tog’- kon sanoati natijasida texnogen landshaftlar vujudga keladi,
buziladi. Bunday sanoat rayonlarida shakillangan hududiy majmualar yaxlid birlikka ega emas, ularda transport va boshqa aholiga xizmat ko’rsatish
sohalarini tashqi qilish murakkablashadi. Shu bilan birga tog’- kon sanoati 45
rayonlarida yer osti boyliklari vujudga keladi, ayniqsa temir rudasi , qong’ir ko’mir, turli tuz konlari va boshqalarni ochiq usulda( karherlarda) qazibolishda
__________________________________ 12 Kulke E.Wirtschafts-geograhfie.Munxen-Zurich: «Ferdinand Schoningh», 2004.
unumdor ekin maydonlari qishloq xo’jaligi oborotidan chiqib ketadi.
Elektr-energetikaning ekologik xususiyatlari o’ziga xos .Masalan, suv elektr stansiyalari, umuman olganda, ekologik jihatdan toza, bezarar korxona hissoblanadi. Ular faqat katta yer maydonlarini suv omborlari uchun talab qiladi, xolos. Qolgan masalalarda esa bunday elektr stansiyalarining ekologik oqibatlari ancha salbiy. Xususan shahar ichidagi IEMlar, yirik shaharlarning yaqinida joylashgan IESlar atrofga yomon ta’sir qiladi- zaharli gazsimon tutunlar atmosfera havosini ifloslantiradi, yoqig’i yondiriigandan qolgan chiqindi kullar esa suniy tepaliklarni hosil qiladi. Shuning uchun katta quvvatga ega bo’lgan issiqlik elektr stansiyalari joining relefi shamol yo’nalishi va boshqa meteorologik omillarni hisobga olgan holda qurilishi kerak. Tadqiqotlarga ko’ra, respublikamizdagi yirik Sirdaryo, Yangi Angiren kabi IES asosida vujudga kelgan sanoat majmualarining havosi va suv tarkibi o’zgargan, tuproq qatlami, ekin maydonlar va hatvonot dunyosi ancha zarar ko’rgan.Qora va rangli metallurgiya ham ekalogik nuqtai nazardan < miqdorda shakillar hosil bo’ladi (domna pechining chiqindisi), shahar havosi va suvi ifloslanadi. Ayniqsa rangli metellurgiyaning tabiatga tasiri kuchli. Jumladan, yirik tog’- metallurgiya kambinatlari yaqinida radiaktiv ifloslanish xavfli vujdga kelishi ham mumkin.
Sanoat tarmoqlari ichida kimyo sanoatining suv, havo va tuproqqa, inson salomatligiga ta’siri kuchli . Xususan sintetik tola, kauchik, ammiak, qishloq xo’jaligi zararkunandalari uchun turli gerbitsid va zaharli moddalar, mineral o’g’itlar ishlab chiqarish ekalogik tomondan xavflidir. Shuning uchun bo’lsa kerak, O’zbekistondagi yirik kimyo sanoati markazlarida Chirchiq, Navoiy, Farg’onada ekalogik vaziyat uncha sog’lom emas. Bundan tashqari, Qashqadaryo viloyatidagi Sho’rtan, Muborak gaz kimyosi sanoat markazlarida ham bu vaziyatning yaxshilaniShi talab etiladi.
Sanoat tarmoqlarining ekologik xavfini 10-balli shkalada taxminan quyidagicha baholashimiz mumkin: kimyo sanoati -10, rangdor metallurgiya - 9, issiqlik elektro stansiyalar -8, qora metallurgiya -7, sement sanoati -6, sellyuloza –qg’oz sanoati -5, charm sanoati va jun yuvish -4, oziq-ovqat -3, pahta tozalash zavodiari -2, mashinasozlik va metalni qayta ishlash -1. Bu bolalar , albatta, juda qatiy emas va ular tegishli mutahasis - ekspertlar tomonidan yanada aniqlashtirilishi mumkin.
46
Chiqindisiz tehnologiyani joriy qilish, energiya ishlab chiqarish sikillari bo’yicha sanoat va qishloq xo’jalik tarmoqlarining tashqi etish katta ahamiyatga ega. Odatda, hom ashyoni ko’p talab qiluvchi sanoat korxonalarida chiqindi (xuddi shunday < Ko’p hosil bo’ladi. Binobarin, birinchi navbatda ana shunday korxonalarni kombinat shaklida uyushtirish, xom ashyodan atroflicha foydalanish, ishlab chiqarish chiqindilarni qayta ishlash zarur. Ekologik omil. Yuqoridagi barcha omillar ushbu omil hisoblashlari shart . Hozirgi ekologik sharoit shuni taqozo etadi. Shu tufayli ayrim sanoat korxonalarning faoliyati to’xtatilgan. Suv ko’p talab qiladigan hamda kimyo , yog’och- sellyuloza , go’sh va boshqa tarmoqlar IES ekologik jihatdan noqulay. Esse hajmi taklif qilgan mavzudagi 1000 so’zdan 5000 so’zgacha do’lgan asardir. Esse bu muallifning alohida individual pozisiyasiga ega erkin shakldagi bayoni bo’lib , qanday buyum yoki qandaydir sabab bo’yicha umumiy yoki oldindan bildirilgan fikr – mulohazadan iborat bo’ladi. Dalillangan esse bu qo’yilgan savolga dalillanga javob mavjud bo’lgan yozma ishdir. Muallif muayyan pozisiyaga ega va uni himoy qiladi, o’z pozisiyasini quvvatlash uchun bir qator dalillarni taqdim etadi. Maqsad –muallifni o’zi qo’llaydigan nuqtai – nazarga boshqalarni ham ishontirishni hohlaydi. Xozirgi vaqtda tirik organizimlar - o’simlik, xayvonat dunyosi va odamning atrof muxit bilan munosabatlari fan va tehnika taraqqiyotining jadallashuvi tufayli brogan sari keng miqyosda sodiq bo’lib, avvalgi tabiiy barqaror muvozanat ayrim joylarda buzulish arafasida, bazi o’lkalarda esa u butunlay buzulib, xavfli, xatto harakatli ekalogik vaziyat tarkib topmoqda. Binobarin, inson tabiatga, o’z navbatida tabiat insonga aks tasir qilmoqdaki, buning oqibatida murakkab, ko’p qirrali va turli hususiyatli muammolar yuzaga kelib, o’zaro tasir kuchaygan sari ular tezlik bilan shakillanib bormoqda. O’zaro tasir kelib chiqishi jixatida aslida ekologik muammo hisoblanadi, lekin u ma’lum makonda (tabiiy koplekslarda ), turli miqyosda va tabiiy hamda ijtimoiy tashqi geografik qonuniyatlar asosida ro’y bergani sababli geografik muamo ham hissoblanadi. Boshqacha aytganda, ekologik muammo ma’lum geografik hududda tarkib topib, shakillanib rivojlanish bosqichlarini bosi o’tadi. Shu jihatda qaraganda ekalogik muamoni qisqacha qilib < deb qarash mumkin. Geoekologik - ekologiyaning yuqori bosqichdagi ekosistemalarni (geosistemalarni). Shu jumladan biosferani ham tadqiq etuvchi bo’limi, geoekologiya landshaft ekalogiyasi, biogeseanologiya deb yuritiladi. Geoekologiyani haqiqiy tabiiy, ijtimoiy iqtisodiiy geografik va ekologik muammo deb tushunmoq kerak, chunki hozirgi vaqtda geografiya fani ekologiyalaShib, ekologiya fani esa o’z navbatida gegrafiyalashib, bir –biriga yaqinlashib bormoqda. Geoekologik muammolar tabiiy geografiya (uning < bilimi sohasi) ni o’ganadigan yerning qobiqlari, yani atmosfera, gidrosfera, litosfera va biosferaning o’zaro munosabatlari (ya’ni o’zaro
47
bog’liqlik hamjihatlik, bir birini taqozo qilish va b.) qonuniyatlari asosida tadqiq qilinadi. Geoekologik tadqiqotlar ya’ni tabiiy majmualarni o’zgaruvchanligi, barqarorligi, tadrijiy o’zgarishlari, rivojlanish bosqichlari haqidagi omillarga ham tayanadi. Chunki tabiat komponentlari va majmualarning inson tasirida o’zgarishlari tabiat taraqqiyotining yuqorida qayd qilingan qonuniyatlari va xususiyatlar (hislatlar)ning buzulishi natijasida yuz beradi. Binobarin, geoekologik muammoni qaysi hududda va qanday sharoitda tarkib topmsin uning hususiyatlari tabiiy geografik qonuniyatlar asosida shakinlanib boradi. Geoekologik muammoni ilmiy o’rganish ekalogiya va geografiya fanlari tadqiqot usullari va tamoilarini birga qo’lagan holda amalga oshirishi zarur. Geoekologik muomoni ekotizim va biosenoz doirasida o’rganish ham mumkin.Lekin bu holda tadqiqot qilayotgan muamoning xududiy chegaralari geneti geotizim chegaralariga har doim ham mos tushunch bermaydi. Inson tabiat boyliklaridan foydalanganda uning ijtimoiy faoliyat ma’lum geografik hudud (geosistema) da sodir bo’ladiki, bu hudud (aytaylik , landshaftning u yoki bu morfologik birligi) hamma jihatdan ham tabiiy geneti chegaralarga ega bo’ladi. Binobarin, shu joyining tabiiy boyliklari xalq ho’jaligiga lalb qilinganligi tufayli avvalo tabiiy sharoit o’zgara boshlaydi , uning asosiy harakatlantiruvchi omillar tadrijiy o’zgarishda bo’ladi, geotizimlarning ma’lum yo’nalishidagi o’zgarishlari tarkib topadi. Lekin geotizimlar holatining inson faoliyati tasirida o’zgarishi har doim ham ko’zlangan maqsadga olib kela vermaydi. Insonning tabiatga bo’lgan ta’siri miqyosi ma’lum meyorgacha bo’lishi kerak, tasir muayan meyordan oshib ketishi bilan ekologik muvozanat buzuldi. Buning oqibatida tabiatning aks tasirida unga bo’lgan tasir jihatdan bir necha barobar oshib ketishi mumkin. Bunga orol bo’yida sodir bo’layotgan ekologik va ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarni misol qilib keltirish mumkin. Aslini olganda Orol dengizi va Orol bo’yi xududini ma’lum miqyosdagi qo’shaloq, bir biri bilan bog’liq ikki geotizim deb qaralsa, inson bilan tabiat o’rtasidagi o’aro munosabat va tasirini to’lig’I bilan Makrogeoekologik muamo deb qarash maqsadga muvofiq bo’ladi. Geoekologik muammo qotib qolgan ozgarmas xolat bo’lmay, balki muntazam ravishda tadrijiy o’zgaruvchi va rivojlanuvchi, ko’p
tizimli, ko’p sonli oddiy muamolarning majmuasidir. OROL bo’yida geoekologik muamolarning majmuasidir. Orol bo’yida geoekologik muamo 60 yillarning boshidan vujudga kelsa boshlagan bo’lsa, 70 yillarning o’rtalarida (1974 yilda Taxiatosh gidroulezi qurulib ishga tuShurilishi va buning natijasida Amudaryo deltasida daryo suvining tabiiy holda toshishiga chek qo’yilishi tufayli ) shakillanish bosqichiga o’tadi. Agar bu bosqichda grunt suvlari sathining ko’tariliShi bilan bug’laniSh kuchayib, tuproqda tuz toplaniShi hodisasi hamda gurunt suvlarining menerallashish darajasi ortgani kuzatilgan bo’lsa, 1978-yildan etiboran yangi bosqich , ya’ni elyuvial
48
tekisliklarda zol (shamol tasirida ro’y beradigan ) xodisalari zamini shamol bo’lishi hamda mayda tuproq, tuz , qum, qumoqlari bir joydan o’chirib , boshqa joylarda to’planishi jarayonlari, o’simliklarning esa gidrofitlardan (suv o’simliklaridan ) psammofitga (qumda o’suvchi o’simlik ) tomon o’zgarishlari boshlandi . Binobarin, intrazanal xususiyatli tabiiy majmualar tadrijiy o’zgarish va rivojlanish borasida zonal xislatlariga ega bo’lib bormoqda. Bunday o’zgarishning xaqqoniyligini tarkib topayotgan tuproq turlari va kichik turlari tasdiqlamoqda. Qayirlarning alyuvial o’tloq tuproqlari o’tloq va botqoq o’tloq, sho’rhoklar va taqirli -qum, cho’l tuproqlari, taqirlar yo’nalishida o’zgarib bormoqda. Geoekologik vaziyatni tezlatuvchi , tadrijiy o’zgartiruvchi kuch qurg’oqchil iqlim sharoitida asosan yo’nalish xodisasidir. Geoekologik muammo tabiiy jihatlardan tashqari ijtimoiy tashqi jihatni o’z ichiga oladi. Geoekologik muamolarning qanday ko’lamda vujudga kelishi hamda shakillanishiga ularga ta’sir etuvchi asosiy ichki va tashqi muhim omillar majmuasi, geoekologik tadrijiy o’zgaruvchanligi, murakkabligi darajasi tabiat xususiyatlarining o’zaro bog’liqligini barqarorligi va boshqalar ta’sir etadi. [13]
Orol va Orol bo’yi muammosi nihoyatda murakkab , ko’p qirrali , keng qamrovli geokologik muammolarga yaqqol misol bo’ladi. Unga ta’sir etuvchi tashqi asosiy omil minerallashuv darajasi yuqori bo’lgan va turli kimyo moddalar bilan to’yingan daryolar suvining iste’mol qilinishi hamda sug’ariladigan dehqonchilikda ishlatilishidir. Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: 1. Xozirgi «geoekologiya» tushunchasi, uning dastlabki talqinidan qanday farq qiladi? 2. Geoekologiya nima? 3. Geoekologik xavfsizlik nuqtai nazaridan sanoat tarmoqlarini tahlil qiling/?. 4. Respublikamizning qaysi hududiy majmualarida ekologik vaziyat salbiylashgan? 5. Ekologik madaniyat, ekologik fikrlash va ekologik tarbiya nima? Tavsiya etilgan adabiyotlar
1.Чистобаев А.И., Шарыгин М.Д. Экономическая и социальная география. Л., 1990 2.Максаковский В.П. Историческая география мира. -М., 1999. 3.Саушкин Ю.Г. Изобранные труды. – Смоленск, 2001. 4.“Географиянинг асосий муаммолари” ўқув курси бўйича тайёрланган ўқув услубий мажмуа. 5.Солиев А., Махамадалиев Р. Иқтисодий ва социал географиянинг асосий муаммолари. Ўқув қўлланма. -Т., 2002. 6. Goudie A. P’hysische Geograhfie. –Munxen: «Westerman», 1997 7.Kulke E.Wirtschafts-geograhfie.Munxen-Zurich: «Ferdinand Schoningh», 2004. 8.Hagget P. Geograhfie. –Bonn: «Cornelsen», 2001. 9. Bradschaw M. World regional geograhfi. –Boston: «Mc Graw – Hill», 2000.
|
