Namangan davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakulteti

XVII-XVIII asrlarda irtzliz va fransuz mutafakkirlarinine ijtimoiy 
taraaaivot haaidasi s ’ovalari 
T o m a s G o b b s 
(1588-1679) atoqli ingliz mutafakkirlaridan biri bo ’lib, uning 
fikricha kishilar bir-birlari bilan jism oniy va aqliy jihatdan teng yaratilgan, shuning
67

---

uchun ularning har biri "ham m a narsaga egalik qilish" huquqiga ega. Am m o 
insonda ayni holda shaxsiyatparastlik, ochko’zlikka intiluvchanlik, q o ’rquv va 
shuhratparastlik xususiyatlari ham m avjud. U o ’ziga o ’xshagan, dem ak unga raqib 
b o ’lgan, hasadgo’ylar, dushm anlar qurshovidadir. Shu m a ’noda "kishi kishiga 
b o ’ri", bundan esa jam iyatda barcha bir-biriga dushm an ,"barcha barchaga qarshi 
urush olib boradi" degan xulosa chiqadi. "Ham m a narsaga haqqi borlik" ana 
shunday o ’zaro urush vaziyatida am alda hech narsaga huquqi y o ’qlikka olib keladi. 
A na shunday holatni T. G obbs "insoniyatning tabiiy h olati” deb ataydi.
U ning fikrcha insonda "hammani ham m aga qarshi urush"ga chorlovchi 
kuchlardan tashqari uni o ’zining ayanchli tabiiy holatidan chiqishga chorlovchi 
xususiyatlar ham m avjud. B ular eng avvalo undagi boshqa barcha intilishlarni 
siqib q o ’yuvchi o ’limdan q o ’rqish va o ’z-o ’zini saqlash instinktidir. Shu bilan 
birga insonda tabiiy aql, y a ’ni o ’z hatti-harakatlarining ijobiy va salbiy oqibatlari 
haqida so g ’lom fikr yuritish xususiyati ham mavjud.
Eng asosiy tabiiy qonun insonga tinchlikka intilish zarurligini talab qiladi. 
Boshqa barcha narsalardan tinchlikka erishishning usullari sifatida foydalaniladi. 
U larning ichidn eng muhim i har bir kishining o ’z huquqlaridan tinchlik va o ’z- 
o ’zini him oya qilish m anfaatlari talab qiladigan darajada voz kechish hisoblanadi 
(ikkinchi tabiiy qonun). Huquqlardan voz kechish k o ’pincha ulam i shartnom a 
b o ’yicha m uayyan shaxsga yoki muayyan kishilar guruhiga o ’tkazish tarzida 
am alga oshiriladi. Shu tariqa ikkinchi tabiiy qonundan uchinchisi kelib chiqadi: 
kishilar o ’zlari tuzgan bitim larni am aga oshirishlari kerak, aks holda shartnom alar 
hech qanday aham iyatga ega b o ’lmaydi. 
Ana shu uchinchi tabiiy qonunda 
adolatning m anbai va boshlanishi m ujassam langan.
G obbsning fikricha ana shu uch qonundan tashqari yana 16ta tabiiy va 
o ’zgarm as 
qonunlar 
m avjud. 
Ularning 
barchasi 
quyidagi 
qoidada 
m ujassam lashgan: 
boshqalarning 
senga 
nisbatan 
qanday 
(m unosabatda) 
bo ’lishlarini xohlam asang, sen ham boshqalarga shunday (m unosabatda) b o ’lma. 
T abiiy qonunlarning haqiqiy prototiplari sifatida amal qiluvchi (m asalan, tovar 
egalarining, m ulk egalarining) o ’zaro aloqalari alm ashuv aktlari b o ’lib yuzaga 
chiqadi va shartnom alar shaklida ifodalanadi. Shunday qilib, ayni alm ashuv va 
shartnom a G obbsning fikricha kishilik jam iyatida tinchlik o ’m atish asoslari b o ’lib 
chiqadi.
Tabiiy qonunlar individlarga ulam ing am alga oshirilishi istagini q o ’yadi, 
am m o ular kishilardan ularga m os hatti-harakat k o ’rsatishni talab qila olm aydi. 
Shuning uchun kishilarning nim aga huquqlari borligfrii, nim aning kim ga qarashli 
ekanligini, nim aning huquq ekanligi yoki y o ’qligini echib beradigan kuch zarur.
G obbsning fikricha tabiiy qonunlam i am alga oshiradigan va tinchlikning 
kafolati b o ’ladigan kuch - davlatning absolyut hokim iyatidir. U fuqaro qonunlarini 
yaratib, individlarni ularni bajarishga m ajbur qiladi. Tabiiy qonunlar tafakkurga 
tayansa, fuqaro qonunlari kuchga m urojaat qiladi. U lar m azm un jihatd an bir xildir. 
Fuqaroviy qonunlar davlat avtoriteti va qudrati bilan m ustahkam langan tabiiy 
qonunlarning o ’zidir. Ularni davlatning oddiygina istagi bilan o ’zgartirib yoki 
y o ’qotib b o ’lm aydi.
68

---

Makeavelli va Grotsiy kabi Gobbs ham davlatni teologik nuqtai nazardan 
emus, balki tafakkur va tajriba faoliyati natijasida tarkib topgan hodisa sifatida 
tushungan. Uning davlat vujudga kelishi haqidagi qarashi quyidagichadir. Davlat 
kishilar tom onidan vujudga keltirilgan b o ’lib, "hammaning ham m aga qarshi 
urushi"ga chek q o ’yadi, "hokim iyatsizlikning ayanchli holati"ga doimiy "hamroh" 
bo'lm ish him oyasizlik va majburan o ’lim topish xavfidan q o ’rqishdan qutqaradi. 
Kishilar bir-birlari bilan o ’zaro kelishib, biror kishiga yoki kishilar y ig ’iniga 
o ’zlari ustidan oliy hukmronlikni ishonib topshirishadi. Aynan davlat ana shu 
shaxs yoki shaxslar y ig ’inidir va u barcha kishilarning kuch va vositalaridan 
tinchlik va umumiy him oya uchun o ’zi zarur deb hisoblagan yo ’nalishda 
foydalanadi. Ana shuning ifodalovchisi - suveren, y a ’ni oliy hokim iyat egasi, 
hukmdordir. U oliy hokim iyatga ega, boshqa barcha uning fuqarolaridir. 
Bir 
marta ijtimoiy shartnom a tuzib fuqaroviy holatga o ’tgan individlar endi tanlangan 
boshqarish 
shaklini 
o ’zgartirish, 
oliy 
hokim iyat ta ’siridan 
ozod 
bo ’lish 
imkoniyatidan m ahrum b o ’ladilar. Ularga suverenning qarorlariga qarshi chiqish, 
uning hatti-harakatlarini qoralash taqiqlanadi. Suverenning o ’z fuqarolariga 
nisbatan huquqlari esa juda kengdir. Bu holat yana shunisi bilan xarakterliki, 
suveren o ’z xalqi bilan hech qanday shartnom a bilan bog’lanmagan, y a’ni u 
shaklan xalq oldida hech qanday m as’uliyatga ega emas.
Davlat vujudga kelishining boshqa y o ’li ham mavjud, deydi Gobbs, u oliy 
hokimiyatni kuch bilan olish natijasida hosil b o ’ladi. Buning natijasida 
patem alistik, y a’ni "otaga monand" (oiladagi ota va farzandlar munosabatiga taqlid 
qiluvchi) va despotik hokim iyatlar vujudga keladi. Shu m a’noda Gobbs davlatni 
ikki turga ajratadi: 1) ixtiyoriy kelishuvga asoslangan yoki siyosiy davlatlar, 2) 
jism oniy kuchga asoslanuvchi davlatlar. Davlat qanday turda b o ’lmasin, ularda 
suverenning hokimligi doimo absolyutdir, y a ’ni chegarasizdir. Oliy hokimiyat 
topshirilgan shaxs (yoki ularning y ig ’ini) fuqaroviy qonunlar bilan ham. fuqarolar 
bilan ham b o g ’liq emas. Suverenning o ’zi qonunlam i am alga kiritadi yoki 
harakatdan to ’xtatadi, urush e ’lon qiladi yoki sulh tuzadi, tortishuvlam i hal qiladi, 
mansabdorlarni tayinlaydi va hokazo. Severenning huquqi bo ’linmaydi va boshqa 
hech kim ga berilmaydi.
G obbsning fikricha ana shunday absolyut hokimiyatga ega davlat faqatgina 
m irshablik-him oyachilik 
vazifalarinigina 
bajarmaydi. 
Uning 
vazifalariga 
shuningdek "kemachilik, dehqonchilik, baliqchilik, ishchi kuchiga talabni vujudga 
keltiruvchi sanoatning barcha tarm oqlarini rivojlantirish" ham kiradi. Davlat 
m ehnat qilishdan b o ’yin tovlovchi kishilarni majburan ishgajalb qilish, tarbiyaviy- 
m a’rifiy faoliyat bilan ham shug’ullanishi kerak.
G obbsning fikricha davlatni idora qilish uch shaklda bo ’ladi: monarxiya, 
dem okratiya 
(xalqni 
boshqarish) 
va 
aristokratiya. 
U 
davlat 
tuzilishini 
organizm ning tuzilishiga qiyoslaydi: suveren - davlatning joni, xufiya agentlar -
davlatning k o ’zlari va hokazo. Fuqarolik jam iyati sog’likka qonand, qo’zg ’olon va 
fuqarolar urushi esa - uni buzilish va halokatga olib keluvchi kasallikdir. Ammo 
G obbs ta ’lim otida davlatni biologik organizm ga o ’xshatish emas, balki kishilar 
tom onidan yaratilgan va mohirlik bilan yasalgan "sun’iy insonga" o ’xshatishga 
m oyillik asosiydir. Bunda o ’sha davrdagi fanlarda m exnikaning ta ’siri kuchli
69

---

ekanligi aks etgan. G obbsdan boshlab G ’arbiy Evropa siyosiy tafakkurida davlatni 
uzoq va m urakkab taqdirga ega m ashina sifatida tushinish qaror topadi.
1688 y ilda A ngliyada davlat to ’ntarishi yuz berdi. A bsolyut m onarxiya 
am aliyotini yuritgan qirol Y akov II Styuart o ’rniga taxtga o ’tirgan Vilgelm
O ranskiy feodallar va burjuaziyaning ittifoqini ta ’m inlaydigan konstitutsiyali 
m onarxiya tartibini jo riy qildi. Ana shu kelishuvchilik siyosatini asoslovchi g ’oya 
sifatida Jon Lokk ta 'lim o ti yuzaga keldi.