Namangan davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakulteti
Huaiici - boshaarnvnins iitimoiv-sivosiv instituti sifatida
Download 5.04 Mb. Pdf ko'rish
|
Qozoqov S, shaxs va jamiyat. pdf (1)
4. Huaiici - boshaarnvnins iitimoiv-sivosiv instituti sifatida
H uquqning vujudga kelishi haqidagi g ’oyalar davlatning kelib chiqishi haqidagi konsepsiyalar bilan m ustahkam aloqadorlikda bo ’lib, albatta o ’ziga xos xususiyatlarga ega. Huquq tarkib topishi m asalalari k o ’pincha huquqiy boshqaruv m exanizm i v a huquqning tabiati, mohiyati va aham iyati m uam m olari bilan birgalikda k o ’rib chiqiladi. Huquq shunchalik darajadi o ’ziga xos, m urakkab va ijtim oiy aham iyatga m olik hodisaki, unga b o ’lgan ilmiy qiziqishlar asrlar’m obaynida nafaqat y o ’qolib, balki tobora kuchayib borm oqda. H uquqning o ’zi qanday hodisa ekanligi to ’g ’risida k o ’plab ilmiy g ’oyalar, y o ’nalishlar va nuqtai nazarlar mavjud. Hozirgi zam on fanida "huquq" iborasi bir necha m azm unda q o ’llaniladi. B irinchidan, kishilarning m uayyan d a’volari (talablari) huquq deb ataladi, m asalan - yashash huquqi yoki yuqorida eslatib o ’tilgan xalqlam ing o ’z taqdirini o ’zi belgilash huquqi. Bunday talablar insonning tabiati bilan belgilangan va "tabiiy" huquqlar deb hisoblanadi. Tabiiy-huquqiy qarashlarning ibtidosi qadim gi dunyoga borib taqaladi: "Q onun kishilar hayotiga yordam berishga intiladi. Am m o bunga fuqarolam ing o ’zlari baxtli yashashni xohlasalargina erishish m um kin; qonun unga 112 bo'ysunuvchilar uchun - ularning o ’z yaxshi fazilatlaridan dalolat xolos", - deb yozgan edi D emokrit. Tabiiy-huquqiy nazariyalar natijasida huquq va qonunni bir biridan farqlash imkoniyati vujudga keldi, ular huquq va axloqni konseptual jihatdan birlashtirishdi. Ikkinchidan, huquq deganda yuridik norm alar tizimi, y a ’ni davlat tomonidan o ’m atilgan um um m ajburiy qoidalar tushuniladi, ularning buzilishi esa yuridik javobgarlikni vujudga keltiradi (huquqning ob ’ektiv m a’nosi). "Huquq" iborasi "konstitutsiyaviy huquq", "jinoyat huquqi", "xalqaro huquq" va shu kabi so’z birikm alarida aynan ana shu m a’noda ishlatiladi. "Huquq" iborasi shunday m a’noda k o ’plik shaklida ishlatilmaydi. Norm ativ huquq nazariyasining asoschisi G .K elzenning fikricha, huquq "asosiy norma" boshchilik qiluvchi ierarxiyali "piram ida"ga o ’xshaydi. Bunday piram idada har qanday norm a o ’z o ’m iga ega, uning yuridik kuchi o ’zidan yuqorida turuvchi norm alarga buysunishi bilan belgilanadi. Huquqni ushbu nazariya doirasidagi hozirgi qarashlarni quyidagi sxem a orqali aks ettirish mumkin: • H uquq - bu norm ativ aktlarda (tekstlarda) bayon etilgan o ’zaro bog’liq va o ’zaro ta ’sir etuvchi norm alar tizimidir; • H uquq norm alari davlat tom onidan chiqariladi, unda qonun darajasiga k o ’tarilgan davlat irodasi aks ettiriladi; • H uquq normalari eng m uhim ijtimoiy m unosabatlam i boshqaradi; • H uquqning o ’zi va uning am alga oshirilishi zaruriy hollarda davlatning m ajbur etuvchi kuchi orqali ta ’minlanadi; • H uquqiy m unosabatlarning vujudga kelishi, huquqiy ongning tarkib topishi, huquqiy faoliyat norm alarga bog’liq bo ’ladi. Uchinchidan, fuqarolam ing yoki yuridik shaxslar (tashkilotlar) hatti- harakatining rasm iy tan olingan imkoniyati chegaralariga ham huquq deyiladi. SHu m a’noda, fuqarolar mehnat qilish, dam olish, sog’lig’ini saqlash, ijtimoiy ta ’m inot va shu kabi, tashkilotlar esa m ulkka egalik, davlat va ijtimoiy hayotning muayyan sohasida faoliyat k o ’rsatish huquqlariga ega. Bu holatlarda huquqning sub’ektiv mazmuni haqida fikr yuritilm oqda, chunki bunda huquqning u yoki bu sub’ektiga tegishli huquq nazarda tutilm oqda. Asosiy huquq va erkinliklarning qonunchilikka nisbatan birlam chiligini ta ’kidlaydigan tabiiy-huquqiy nazariyadan farqli ravishda pozitivizm deb atalgan qarash sub’ektiv huquqni davlat tomonidan tashkil etilgan o b ’ektiv huquqqa b o g ’lab q o ’yadi. Bu nazariyaga muvofiq jism oniy va yuridik shaxslar "pozitiv" huquqda, y a’ni davlat tomonidan o ’rnatilgan qonunchilikda belgilangan huquqlargagina egadir, bu huquqlar davlat tom onidan tan olingan va ularga "sovg’a qilingan"dir. Pozitivizm da huquq va qonun bir biriga tenglashtiriladi. H ar qanday m illiy huquqiy tizim ming-minglab yozm a normalar y ig ’indisidan iborat b o ’lgan g ’oyat yirik hodisadir. Shuning uchun huquqning u yoki bu norm alari tom onidan boshqariladigan ijtimoiy m unosabatlar (huquqiy m unosabatlar) m azm uniga bog’liq holda ham da m o’ljallashni osonlashtirish uchun huquq tizim lari sohalarga ajratiladi. Huquqni sohalarga ajratishning asosiy belgisi u yoki bu huquq sohasi boshqaradigan ijtimoiy munosabatlarning bir tarkibli 113 ekanligidir. M asalan. fuqarolik huquqi mulkiy (m ol-m ulk, tovarlar va xizm atlar ishlab chiqarish va ulardan foydalanish va shu kabi) va u bilan b og'liq nom ulkiy (m ualliflik huquqi, ism -sharifini, tasvirini, or-nom usini, qadr-qim m atini him oya qilish va shu kabi) m unosabatlarni boshqaradi. M ehnat huquqi ish beruvchi va ishchining ish vaqti, m ehnatga haq to ’lash, m ehnatning ishlab chiqarish va ijtimoiy sharoitlari b o ’yicha o ’zaro m unosabatlarini boshqaradi. Jinoyat huquqi jism oniy shaxslarning qanday hatti-harakati jam iyat uchun xavfli ekanini aniqlaydi va ulami am alga oshirganlik uchun javobgarlik doirasini belgilab beradi. Y uqorida aytilgandardan huquq um um ijtim oiy m ohiyatga ega ekanligi haqida xulosa chiqarish m um kin. U jam iyatning barcha a ’zolari m anfaatlariga xizm at qiladi, ijtimoiy aloqalam ing rivoji, barqarorligii, tartibi va tashkiliyligini ta ’m inlaydi. Insonning huquqni qanday tushunishidan uning o ’z erkinligi chegaralarini tushunishi, dem akki, uning o ’z huquqlari doirasidagi erkinligi, jam iyatning esa davlat shaklida ushbu erkinliklarning him oyasida turganligi ayon b o'ladi. H uquq (sub’ektiv m a’noda) - bu oddiy erkinlik emas, balki kafolatlangan, tajovuzlardan him oyalangan erkinlikdir. H uquq sharofati bilan "yaxshilik" hayot norm asiga aylanadi, "yom onlik" esa ana shu norm aning buzilishi sifatida tushuniladi. Shu bilan bir qatorda xalqaro huquq haqida ham bir necha o g ’iz fikr bildirish lozim. U k o 'p in ch a "xalqaro m unosabatlarni boshqaruvchi tam oyil va norm alar y ig ’indisi" sifatida ta ’riflanadi. "Xalqaro huquq" iborasini ingliz mutafakkiri I. Bentam (1748-1832) ta k lif etgan, u ushbu ibora davlatlam ing o ’zaro aloqalarini (m unosabatlarini) bildiradi, deb hisoblagan. K eyinchalik bu fikr yuristlar tom onidan qabul qilinib, xalqaro m unosabatlar deganda faqat davlatlararo huquqiy aloqalar tushunila boshlagan. Hozirgi paytda esa xalqaro huquq boshqacharoq, kom pleksroq tushunilishi kerak. H ozirgi xalqaro m unosabatlar ijtimoiy hayotning ju d a turli sohalarini - iqtisodiy alm ashuvlardan tortib sport m usobaqalarigacha - qam rab oladi. Ularning qatnashchilari ham turli-tum an, unda davlatlar, davlat birlashm alari va hatto oddiy individlar ham bor. Xalqaro ham jam iyatning xarakteristikasi ham noyobdir: qonunchilik, ijroiya va sud hokim iyatlariga b o ’linuvchi davlatlardan farqli ravishda xalqaro darajada ana shunday vazifalam i bajaradigan organlar y o 'q . Shuning uchun ana shu ham jam iyat a ’zolarining m unosabatlarini boshqaruvchi huquqiy norm alar ham noyob va qaytarilm asdir. H aqiqatan ham, xalqaro huquqning k o ’pchilik normalari jism oniy yoki yuridik shaxslarning em as, davlatlam ing hatti-harakatini boshqarishga y o ’n altirilgan. Chunki aynan davlatlar ja h o n m aydonidagi asosiy harakat qiluvchi kuchlarni tashkil etadilar. Biroq tarixiy taraqqiyot davom ida birorta davlat yoki davlatlar guruhi jahon ham jam iyatiga o ’z irodasini "o’tkaza" olm adi; aksincha, xalqaro m a ’m uriy m unosabatlar ham uzuq-yuluq va nobarqarordir. A lbatta. siyosiy va harbiy ittifoqlar tuzilishi shuni k o ’rsatadiki, u yoki bu davlatlar guruhining m anfaatlari u la r o ’rtasidagi o ’zaro m unosabatlam ing muayyan darajada o ’zaro m uvofiqlashtirilishiga olib keladi. A m m o universal xalqaro hokim iyat tizimlari m avjud em as: hatto BM T X avfsizlik K engashi ham "butun jahon hokim iyati" em as, bu tashkilotning Bosh A ssam bleyasi "um um jahon parlam enti" emas, X alqaro S udning qarorlari esa ham yuridik, ham siyosiy jihatdan chegaralangan. 114 S ub’ektlam ing o ’zaro munosabatlari oxir-oqibatda vertikallik tam oyilga asoslanuvchi m illiy huquqiy tizim lardan farqli ravishda xalqaro m unosabatlar asosan gorizontal hisoblanadi. X alqaro huquq uning m ohiyatini ifodalovchi kam ida uchta xarakterli xususiyatga ega: • X alqaro-huquqiy boshqarish o b ’ekti davlatlararo m unosabatlar hisoblanadi. Bu m unosabatlar xalqaro huquqning o b ’ektiv chegaralarini belgilab beradi. M illiy huquqiy tizim lar davlatlarning suveren tengligi tamoyili jihatidan ham, huquqiy tizim larning turli-tum anligi uchun ham davlatlararo m unosabatlam i boshqarishga qodir emas, albatta. Xuddi shuning uchun xalqaro normativ tizim larning eng munozarali masalasi tu g ’iladi: m illiy va xalqaro huquqning norm alari o ’zaro qanday munosabatda bo ’ladi? M onistik qarash tarafdorlari m illiy va xalqaro huquq b o ’linm asdir, chunki har qanday yuridik norm alarning tabiati birdir, deyishadi. Dualistik qarash tarafdorlariesa, milliy va xalqaro huquqni bir- biridan ajratishadi, chunki ularning boshqarish ob ’ektlari va ularga ta ’sir etuvchi yuridik vositalar turlichadir. Milliy huquqning xalqaro huquqdan ustunligi tarafdorlari esa xalqaro va m illiy huquq normalari o ’rtasidagi ziddiyatni milliy huquq foydasiga hal qiladilar. Nihoyat, hozirgi paytda keng tarqalgan qarashlardan yana biri xalqaro huquqni milliy huquqdan ustun q o ’yuvchi qarashdir. U lam ing fikricha davlatlar xalqaro shartnom alarni imzolaydilar, bunda ular o ’z irodalariga k o ’ra xalqaro tam oyillarni tan oladilar, shuning uchun milliy huquq normalari xalqaro standartlarga moslashtirilishi kerak. Hozirgi paytda davlatlarning k o ’pchiligi ana shu nuqtai nazarni yoqlab chiqishmoqda. O ’zbekiston respublikasi K onstitutsiyasining M uqaddim asida ham "xalqaro huquqning umum e ’tiro f etilgan qoidalari ustunligi" m ustahkam lab q o ’yilgan. X alqaro huquq uning asosiy sub’ektlari hisoblanuvchi ikki yoki undan ortiq tom onlarning Download 5.04 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling