Namangan davlat universiteti n. N. Azizov, M. U. Rahmonov psixologiya va sport psixologiyasi

8.2.O‘quv jarayonida o‘quvchilar faoliyatining psixologik asoslari 
Psixologiyada ishlab chiqilgan faoliyat yondashuvi g‘oyasi o‗quv 
jarayonining xususiyatlari asosida yotadi. O‗qitish - bu o‗quvchilarning ta‘lim 
muammolarini hal qilishga qaratilgan kognitiv harakatlari tizimi. Pozitsiyadan 

---

kelib chiqib, psixologiya ob‘ektiv faoliyat o‗zgarishi kerakligini ta‘kidlaydi va 
uning xatti-harakati turini o‗zgartiradi. Shu bilan birga, shaxs bir vaqtning o‗zida 
og‘zaki, raqamli va boshqa belgilar yordamida amalga oshiriladigan ob‘ektiv va 
ichki aqliy faoliyat bilan tavsiflanadi. Bu faoliyat shaxsning aqliy rivojlanishiga 
olib keladi. 
Inson, ayniqsa, maxsus tashkil etilgan mashg‘ulot paytida turli xil belgilar va 
moddiy vositalarni faol o‗zlashtiradi. Odamlarning, xususan, ta‘limda namoyon 
bo‗ladigan ijtimoiy munosabatlari, ularning yuqori aqliy funktsiyalarining 
rivojlanishiga olib keladi. Endi L. S. Vygotskiyning ushbu g‘oyasini qisqacha 
formula shaklida etkazish odatiy holdir: "O‗rganish rivojlanishdan oldinda". 
Mahalliy pedagogik psixologiyaning ko‗plab qobiliyatlari kontseptsiyalardan 
tubdan farqi, u texnik usullarini passiv tarzda qayd etish va mavjud darajaga 
moslashishga emas, balki ularni faol tutishga yordam beradi. Demak, shaxsiyning 
proksimal rivojlanishi zonasini shaxsiy bunday ta‘limni qurish, ya‘ni hozirgi 
yuksalishga emas, balki biroz yuqoriroq darajaga e‘tibor qaratish kerak. talaba 
o‗qituvchining rahbarligida va yordami bilan erisha oladi, juda muhim uslubiy 
qurol ega. 
L.S. Vygotskiyning ta‘limotiga asoslanib A.N. Leontiev, D.B. Elkonin, V.V. 
Davydova, L.V. Zankova, N.A. Menchinskaya, P.Ya. Galperin tomonidan 
psixologlar ta‘limning nazariy asoslarini ishlab chiqdilar, ular shaxsning 
intellektual, irodali, hissiy va motivatsion sohalarini rivojlantirishga ayniqsa ijobiy 
ta‘sir ko‗rsatadi, shuningdek, uning ko‗p qirrali ta‘limini ta‘minlaydi. 
Zamonaviy pedagogik psixologiya har bir yosh davri uchun o‗ziga xos, eng 
xarakterli etakchi faoliyat turi mavjud deb hisoblaydi: maktabgacha - o‗yin, 
boshlang‘ich maktabda - o‗qitish, o‗rta maktab yoshida - barcha variantlarda 
rivojlangan ijtimoiy foydali faoliyat (ta‘lim, mehnat). , ijtimoiy tashkiliy, badiiy, 
sport va boshqalar). Bu davrda o‗quvchilar muloqotning turli shakllarini faol 
o‗zlashtiradilar. Katta maktab yoshida o‗quv faoliyatining alohida shakli etakchi 
bo‗lib, u allaqachon ko‗proq martaba yo‗naltirilgan va mustaqil axloqiy 
mulohazalar va baholashlar bilan ranglanadi. Yuqorida aytilganlar, talaba har bir 

---

yoshda etakchi faoliyat turi bilan shug‘ullanishi kerak degani emas. Shaxsning har 
tomonlama kamol topishini ta‘minlovchi faoliyatning barcha boyliklarini doimiy 
ravishda rivojlantirish muhim ahamiyatga ega. Shu bilan birga, faoliyatning 
etakchi turlarini bilish o‗qituvchilarga ularni o‗qitish va tarbiyalashda faolroq 
foydalanish va shakllantirish imkonini beradi. 
Shaxsni rivojlantirishda psixologlar bilan muloqotni rivojlantirish rolini 
ta‘kidlab, ba‘zi faoliyat turi deb bilishadi. Didaktika uchun psixolog B.S.ning 
nuqtai nazari. Ananiev, inson rivojlanishida bilim va mehnat bilan birganing 
alohida rolini ko‗rgan muloqot. Ushkontseptsiyaga yordam berish, o‗quv 
jarayonini tavsiflashda jismoniy faoliyatni boshqarish, balki muloqot jihatini ham 
ajratish ko‗rsatish kerak. 
Bilim va mehnat jarayonida bilimlarning faol o‗zlashtirilishi ta‘minlanadi. 
Muloqot assimilyatsiya qilish uchun sharoit yaratadi va bu jarayonni faollashtiradi. 
Bilimni, muloqotni va mehnatni to‗g‘ri tashkil etish har tomonlama rivojlantirish 
maqsadida ta‘lim jarayonining muvaffaqiyatli ishlashining eng muhim shartidir. 
Ta‘lim 
va 
bilim 
faoliyati 
o‗quvchilarning ta‘lim ma‘lumotlarini 
o‗zlashtirishning ichki aqliy jarayoni bilan birga keladi. 
Faoliyat yondashuviga ko‗ra, ba‘zi psixologlarning fikriga ko‗ra, o‗quvchilar 
bilimni emas, balki ma‘lum bir element sifatida bilim kiritilgan faoliyat turlarini 
shakllantirishlari kerak. Didaktika uchun bilimning rolini bunday talqin qilish 
to‗liq emas, chunki u maqsadlarni qurishning umumiy mantig‘ini va ta‘lim 
mazmunini hisobga olmaydi, bu erda bilimlarni shakllantirish alohida muhim 
maqsad sifatida ajratilgan. Bundan tashqari, ma‘lumki, bilim nafaqat shaxs ongida, 
balki kitoblarda saqlanadigan ma‘lumotlar, elektron ma‘lumotlar va boshqalar 
shaklida ham mavjud bo‗lib, bilish faoliyati jarayonida shaxsning mulkiga 
aylanadi. Shu bilan birga, bilimni faoliyat bilan bog‘liq holda ko‗rib chiqish 
mumkin emas, chunki bilim birinchi navbatda harakat qilish uchun kerak, u 
samarali bo‗lishi kerak. 
Yuqorida aytilganlarning barchasi o‗quvchilarda turli xil faoliyat turlarini 
shakllantirishning ahamiyatini kamsitishni anglatmaydi. Bu talabalarda amaliy, 

---

maxsus va umumiy ta‘lim ko‗nikmalari va ko‗nikmalarini shakllantirishga 
qo‗yiladigan didaktik talablar bilan ta‘minlanadi, ular ushbu harakatlarni 
takomillashtirish yo‗llari haqidagi bilimlarni ham o‗z ichiga oladi. 
Psixologiyada bilimlarni assimilyatsiya qilish jarayonlarini tashkil qilish 
uchun bir qancha yondashuvlar ishlab chiqilgan. Masalan, N.A. Menchinskaya va 
D. N. Bogoyavlenskiy bunda analitik va sintetik faoliyatning rolini, aniq 
ma‘lumotlarga asoslangan taqqoslashlar, assotsiatsiyalar, umumlashtirishlar, 
shuningdek, o‗zlashtirilgan tushunchalar belgilarini mustaqil izlash va yangi 
turdagi muammolarni hal qilish usullarining ahamiyatini batafsil o‗rgandilar. 
assimilyatsiya 
jarayonida. 
Shu 
bilan 
birga, 
Menchinskaya 
o‗rganishni 
rivojlantirishga katta e‘tibor beradi, unda u aqliy faoliyatni umumlashtirish, 
fikrlash iqtisodiyoti, fikrlashning mustaqilligi, fikrlashning moslashuvchanligi, 
semantik xotira, ingl. -tafakkurning obrazli va mavhum komponentlari. O‗quv 
jarayonida tafakkurning ushbu sifatlarini rivojlantirish orqali o‗quv qobiliyatining 
rivojlanishini ta‘minlash va shu asosda butun o‗zlashtirish jarayoni samaradorligini 
oshirishga yordam berish mumkin. 
D.B. Elkonin va V.V. Davydov umumlashtirishlar an‘anaviy tarzda emas, 
xususiydan rasmiy umumiyga o‗tish asosida, balki maktab o‗quvchilarini ba‘zi bir 
umumlashtirilgan nazariy qoidalar (mazmunli abstraktsiyalar) bilan dastlabki 
tanishtirish asosida paydo bo‗ladigan assimilyatsiya usullarini o‗rganadi. 
keyinchalik ulardan ko‗proq o‗ziga xos xususiyatlarni, predmet tabiatidagi 
hodisalar haqida aniqroq bilimlarni chiqarish uchun. Masalan, ular birinchi 
navbatda kichik yoshdagi maktab o‗quvchilarini miqdorlar tushunchalari bilan 
tanishtiradilar, ular o‗rtasidagi munosabatlarni (ko‗proq, kamroq va hokazo), 
so‗ngra sonlarning tabiiy qatorlarini o‗rgatishadi. Rus tilida dastlab lingvistik 
tahlilni, keyin grammatika va sintaksisni o‗rgatishadi. 
Assimilyatsiya siklining tuzilishi P.Ya tomonidan ishlab chiqilgan nazariyada 
yangi soyalarga ega bo‗ladi. Galperin va N.F tomonidan ishlab chiqilgan. Talyzina. 
Ushbu nazariyaga muvofiq, yangi harakatlarning o‗zlashtirilishining besh bosqichi 
mavjud: harakat bilan, uni amalga oshirish shartlari bilan oldindan tanishish; 

---

harakatni unga kiritilgan barcha operatsiyalarni qo‗llash bilan moddiy (yoki 
modellar yordamida amalga oshirilgan) shaklda shakllantirish; harakatni tashqi 
nutq sifatida shakllantirish; tashqi nutqda harakatni shakllantirish; ichki nutqda 
harakatni shakllantirish; uning chuqur tafakkur jarayonlariga o‗tishi. Bu aqliy 
harakatlarning butun zanjiri harakatlarning tashqi tekislikdan ichki tomonga 
o‗tishini ta‘minlaydi. Bu jarayon ichkilashtirish deb ataladi. Ushbu kontseptsiya 
tushuntirish va illyustrativ uchun ko‗proq qo‗llaniladi, lekin muammoli ta‘limga 
emas, balki har doim ham ob‘ektni idrok etishdan boshlanmaydi, lekin mantiqiy 
muammolarni darhol tashqi yoki ichki rejaning og‘zaki shaklida tushunishni o‗z 
ichiga oladi. O‗quv faoliyati jarayonini tavsiflashning bir qator mumkin bo‗lgan 
yondashuvlariga qaramay, o‗qituvchining rahbarligi ostida va butunlay mustaqil 
o‗quv faoliyati davomida talabalar uchun ba‘zi tipik variantlarni tavsiflash 
mumkin. 
Ta‘lim faoliyatining ikkita tipik variantini shartli ravishda ajratib ko‗rsatish 
mumkin. Ulardan biri dars paytida yoki bolalarni o‗qitishning boshqa shaklida 
bo‗lib o‗tadi, bu erda etakchi, rahbarlik rolini o‗qituvchi o‗ynaydi. Ikkinchisi - 
talabalarning sinfda mustaqil ishi yoki uy vazifasini bajarish paytida. 
Agar o‗quv faoliyati o‗qituvchi rahbarligida amalga oshirilgan bo‗lsa, 
o‗quvchilarning quyidagi o‗quv harakatlarini ajratib ko‗rsatish mumkin: 

o‗qituvchi tomonidan taklif qilingan o‗quv maqsadlari va harakat rejasini 
qabul qilish; 

vazifalarni hal qilish uchun o‗quv tadbirlari va operatsiyalarini amalga 
oshirish; 

o‗qituvchi nazorati va o‗z-o‗zini nazorat qilish ta‘sirida ta‘lim faoliyatini 
tartibga solish; 

o‗qituvchi rahbarligida amalga oshirilgan ta‘lim faoliyati natijalarini tahlil 
qilish. 
Hozirgi vaqtda o‗qituvchining bevosita rahbarligisiz amalga oshiriladigan 
mustaqil ta‘lim faoliyati jarayonida odatda quyidagi harakatlar ajralib turadi: 

ularning ta‘lim faoliyatining vazifalarini rejalashtirish yoki konkretlashtirish; 

---


o‗quv faoliyatini rejalashtirish usullari, vositalari va shakllari; 

o‗quv faoliyatini o‗z-o‗zini tashkil etish; 

o‗quv faoliyati jarayonida o‗z-o‗zini nazorat qilish; 

o‗qitishni o‗z-o‗zini tartibga solish; 

o‗quv faoliyati natijalarini o‗z-o‗zini tahlil qilish. 
O‗quv faoliyatining tarkibiy elementlari hal etilayotgan o‗quv vazifalarining 
tabiatiga, bu holda qo‗llaniladigan etakchi usullarga qarab biroz o‗zgartiriladi. 
Quyida biz o‗quv jarayonining o‗ziga xos xususiyatlarini uning turli shakllarida 
ko‗rsatamiz. Va endi shuni ta‘kidlaymizki, maktab o‗quvchilarining o‗quv 
faoliyatining tuzilishi, uni o‗qituvchi tomonidan bevosita boshqarish bilan, 
o‗qituvchining harakatlarining tuzilishiga to‗liq mos keladi. Agar o‗qituvchi 
vazifalarni, o‗quvchilarning bo‗lajak o‗quv faoliyatini rejalashtirsa, ularni 
rag‘batlantirsa, talaba o‗qituvchining rag‘batlantiruvchi ta‘siri ta‘sirida paydo 
bo‗lgan motivlarga asoslanib, bu vazifalarni qabul qiladi va rejalashtirilgan 
harakatlarni amalga oshiradi. Agar o‗qituvchi o‗quvchilarning harakatlarini nazorat 
qilib, ularning o‗quv faoliyatini tartibga solsa, o‗quvchilar ham o‗qituvchi ta‘sirida 
ularning harakatlarini tartibga soladilar. Xuddi shunday, ta‘lim natijalarini tahlil 
qilish, ularni talabaning o‗zi tomonidan o‗z-o‗zini tahlil qilish bilan birgalikda 
amalga oshiriladi. O‗qituvchi va o‗quvchilarning xatti-harakatlari tuzilishining 
ushbu muvofiqligida o‗qitish va o‗qitish jarayonlarining birligi xulosa qilinadi, bu 
birlik mavjud bo‗lgandagina o‗quv jarayoni deb ataladigan yangi yaxlit hodisani 
yaratadi. Biz ko‗rib chiqqan o‗qitish va ta‘limning o‗zaro ta‘siri, shuningdek, 
o‗qituvchi yo‗qligida yoki sinfda mustaqil ishlarni bajarishda talabaning mustaqil 
ta‘lim faoliyati bilan shug‘ullanganida ham namoyon bo‗ladi. Bunda o‗qituvchi 
bilvosita o‗quvchilarning harakatlarini boshqaradi, chunki bundan oldin u ularga 
vazifalar qo‗ygan, topshiriqlarni faol bajarilishini rag‘batlantirgan va topshiriqlar 
natijalarini tahlil qilishda ishtirok etadi. O‗qituvchi va o‗quvchilar faoliyatining 
tuzilishini o‗rganib chiqqanimizdan so‗ng, aytib o‗tilgan o‗qitish va o‗qitish 
jarayonlari bilan bir vaqtda bilim va faoliyat usullarini o‗zlashtirishning ichki 
jarayoni sodir bo‗lishini ta‘kidlash kerak. Idrok etish, tushunish, tushunish, 

---

umumlashtirish, mustahkamlash, qo‗llashni o‗z ichiga olgan assimilyatsiya 
jarayonining psixologik xususiyatlarini ko‗rib chiqing. 
Idrok insongida o‗sha harakat narsa va hodisalarning individual transport 
hislar orqali aks harakatni o‗z ichiga oladi. Idrok milliy o‗quvchining o‗ziga xos 
sezgilari (vizual motorli, motorli va boshqalar), balki undan olingan ma‘lumotlarni 
ham oladi. Shu nuqtai nazardan, idrok bevosita sezgilarga qaraganda boyroqdir. 
Idrok narsa va hodisalarni tan olish, ularni o‗quvchiga oldingi tajribasidan 
ma‘lum bo‗lgan ma‘lum guruhlarga ajratishni o‗z ichiga oladi. Olimlar P.K. 
Anoxin ilg‘or aks ettirish deb ataladigan narsaning mavjudligini isbotladi, bu o‗zini 
idrok etish jarayonida shaxs o‗zining oldingi bilimlariga, amaliy tajribasiga va 
hokazolarga tayangan holda allaqachon hodisalarning ma‘lum xususiyatlarining 
namoyon bo‗lishini kutishida namoyon bo‗ladi. Ta‘lim jarayonida nafaqat 
mavzuning ko‗rinishi, balki uning ramziy shakllari, shuningdek, o‗qituvchining 
og‘zaki ma‘lumotlari ham idrok etiladi. 
Assimilyatsiya jarayoniga zamonaviy yondashuv o‗quv ma‘lumotlarini va 
hayotiy haqiqatni passiv emas, balki faol mustaqil idrok etishni o‗z ichiga oladi. 
O‗qituvchining vazifasi o‗quvchilarning his-tuyg‘ularining eng keng doirasini 
idrok etish bilan bog‘lash, ularning hayotiy tajribasiga to‗liq tayanish, mavzu va 
ramziy ko‗rinishni uyg‘unlashtirish, diqqatni mohirona saqlash, asosiy, asosiy, 
asosiy, asosiy, asosiy va boshqalarni ajratib ko‗rsatishga o‗rgatishdir. idrok etish 
jarayonida 
muhim 
ahamiyatga 
ega, 
o‗quvchining 
o‗z 
harakatlarini 
faollashtirish.yangi materialni o‗zlashtirish.