Namangan davlat universiteti n. N. Azizov, M. U. Rahmonov psixologiya va sport psixologiyasi

Tushunish. Idrok, albatta, hodisalar va jarayonlar o‗rtasidagi aloqalarni 
birlamchi va asosan umumlashtirilgan o‗rnatish, ularning tuzilishini, tarkibini, 
maqsadini tushuntirish, o‗rganilayotgan hodisa yoki hodisalarning sabablarini 
ochish orqali amalga oshiriladigan o‗rganilayotgan narsani tushunishga aylanishi 
kerak, tarixiy shaxslar yoki adabiy qahramonlarning individual harakatlari 
motivlari, mazmun matnining talqini, alohida so‗zlarning ma‘nosi va boshqalar. 
Talabani tushunish samaradorligini oshirish uchun o‗qituvchining fikrini 
muvaffaqiyatli bajarishga imkon beradigan qulay va mantiqiy aniq taqdimotga ega 

---

bo‗lish juda muhimdir. O‗quv mashg‘ulotlarini shunday qurish juda muhimki, 
o‗quvchilarning o‗zlari o‗rganilayotgan faktlarni, eksperimental ma‘lumotlarni 
solishtirishda, ularning asl sabablarini aniqlashda va mustaqil ravishda qandaydir 
dastlabki xulosalar chiqarishda ishtirok etadilar. 
Mantiqiy. 
Ammo 
shuni 
unutmasligimiz 
kerakki, 
tushunish 
hali 
o‗rganilayotgan hodisaning to‗liq o‗zlashtirilishini ta‘minlamaydi. Bu 
o‗rganilayotgan axborotni keyingi, chuqurroq va ko‗p qirrali tushunish uchun faqat 
boshlang‘ich asosdir. Assimilyatsiyaning bu elementi allaqachon taqqoslash 
jarayonlarining 
chuqurroq 
oqimi, 
o‗rganilayotgan hodisalar o‗rtasidagi 
bog‘liqliklarni tahlil qilish va ko‗p qirrali sabab-natija munosabatlarini ochish bilan 
tavsiflanadi. Tushunish jarayonida o‗rganilayotgan narsani tushunish sezilarli 
darajada boyib boradi, u ko‗p qirrali va chuqurroq bo‗ladi. Bu bosqichda 
o‗rganilayotgan narsaga, e‘tiqodlarning boshlanishiga, ma‘lum xulosalarning 
to‗g‘riligini isbotlay olish, tarbiyaviy kashfiyotlar qilish va hokazolarga ma‘lum 
munosabat vujudga keladi, natijada o‗quvchi nafaqat materialni, balki 
o‗rganilayotgan materialni ham tushunadi. uni chuqur idrok etadi va ishonch bilan 
o‗zlashtiradi. 
Tushunishning samarali oqimi uchun o‗quvchilarning umumiy ta‘lim 
ko‗nikma va malakalarini, aqliy faoliyatning turli usullarini (tahlil, sintez, 
taqqoslash va h.k.) shakllantirish, muammoli ta‘lim elementlaridan keng 
foydalanish, o‗quvchilarni evristik faoliyatga jalb etish juda muhimdir. suhbatlar, 
tadqiqot namoyishlari va tajribalarini o‗tkazishda. 
Umumlashtirish. Tushunish bevosita bilimlarni umumlashtirish jarayoniga 
aylanadi, bu jarayon davomida voqelik ob‘ektlari va hodisalarining tegishli 
o‗rganish davrida o‗rganilgan umumiy muhim belgilari ajratib olinadi va 
birlashtiriladi. 
Umumlashtirish 
o‗quv ma‘lumotlaridagi asosiy, muhim 
ma‘lumotlarni tanlashda eng aniq namoyon bo‗ladi. Ammo asosiy narsani tanlash 
uchun faktlar va xususiyatlarni tahlil qilish, ularni ma‘lum bir tarzda sintez qilish, 
tafsilotlar va o‗ziga xosliklardan mavhumlashtirish, ularning ahamiyatini 
solishtirish va ulardan qaysi biri to‗g‘risida asosli xulosa chiqarish kerak. eng 

---

muhim. Mashg‘ulot jarayonida bularning barchasi o‗quvchi tafakkurining 
tushunchaning mazmuni va ta‘rifini o‗zlashtirish, reja, xulosalar, xulosalar tuzish, 
tasniflash va tizimlashtirish sxemalarini, jadvallarini amalga oshirishga qaratilgan 
harakatida namoyon bo‗ladi. 
Umumlashtirish jarayoni o‗rganishni yakunlashi shart emas. Mavzuni 
o‗rganishning boshida umumlashtirilgan ma‘lumotlar (qonun, ta‘rif va boshqalar) 
berilishi mumkin. Bu odatda deduktiv yondashuvda topiladi. Bilimlarni 
umumlashtirish darajasi ularni yangi o‗quv va amaliy muammolarni hal qilishga 
o‗tkazish jarayonida tekshiriladi. 
Ta‘lim jarayonida umumlashtirish jarayoni o‗qituvchining faol boshqaruvi 
bilan davom etadi, u maktab o‗quvchilarini o‗rganilayotgan narsalarni 
umumlashtirish qobiliyatini shakllantiradigan faoliyatga maxsus jalb qiladi va 
psixologik terminologiyada umumlashtirish faoliyatini ishlab chiqadi.