Наргис косимова

2.3. Intervyu olish qoidalari

Nogironligi bor kishilar haqida yozmoqchi bo’lgan jurnalistning bunday insonlar bilan suhbatlashish ko’nikmasi va mahoratiga egaligi material muvaffaqiyatli chiqishining muhim omillaridan biri hisoblanadi. Aksariyat hollarda bunday suhbatlar jarayonida jurnalistlarda o’zini noqulay his qilish, keragidan ortiqcha hissiyotga berilish kuzatiladi. Ana shunday noqulaylikning eng ko’p kuzatiladigan sabablari quyidagilardan iborat⁶⁸:

• 
  Nogironligi bor kishilar bilan muloqotda so’zlarni to’g’ri tanlashni va axloq qoidalarini hamda muloqotni qiyinlashtiruvchi boshqa sabablarni bilmaslik;
  
• 
  Nogironlarning huquqlari, ularni qiynayotgan muammolar haqida yetarlicha ma’lumotga ega emaslik oqibatida hayajonlanish;
  
• 
  Nogironlar bilan muloqot ko’nikmasining yetarli emasligi yoki umuman yo’qligi hamda shuning oqibatida kelib chiqadigan tushunmovchiliklar.
  

Intervyu olish vaqtida jurnalist o’zini erkin va qulay his etmasa, bu intervyuning muvaffaqiyatli chiqishi shubha ostida qoladi. Noqulaylik holatida haqiqiy muammolar va haqiqiy vaziyatni to’g’ri baholash, suhbatdoshni o’ziga jalb etish, uning ishonchiga kirish, suhbatni to’g’ri va muvaffaqiyatli tashkil etish qiyin kechadi. Buning oqibatida OAVda nogironlarning jamiyatga integratsiyalashuviga yetarlicha hissa qo’sha olmaydigan u qadar muvaffaqiyatli bo’lmagan material chop etilsa, ajab emas. Maqola tayyorlashda jurnalistning mavzu va unga aloqador materiallardan xabardorligi muhim o’rin tutadi. Jurnalist yoritmoqchi bo’lgan mavzusining qonunchilik, iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy, tarixiy asoslaridan xabardor bo’lishi, hamda har doim ishonchli manbalardan ma’lumotlar olishga harakat qilishi kerak.
Bugungi kunda hamma joyda nogironlarning jamiyatga integratsiyalashuvi jarayonlari kechmoqda. Bu ishtirokchilaridan bir birlarini tushunishda juda katta sabr va intilishni talab etadigan murakkab va olis yo’l. Ba’zida nogironlar sog’lom kishilar bilan til topishish qiyinligidan nolishadi. Bu nogironlardan o’zini ongli ravishda chetga tortish, olib qochishni anglatmasligi mumkin. Shunday vaziyatlar bo’ladiki, nogiron kishilar bilan ilk marotaba to’qnash kelgan inson o’zini qanday tutishni, qay tarzda va ohangda gaplashishni bilmay, o’zini yo’qotib qo’yadi. Qarshingizdagi kishining nogironligi bilan bog’liq ayrim jihatlarni e’tibordan qochirsangiz, o’zingizni ham, suhbatdoshingizni ham noqulay ahvolga solib qo’yishingiz mumkin. Bu o’rinda gap xatto so’zlarga e’tiborli bo’lish ularning ijobiy timsolini shakllantirishga yordam berishi mumkinligida ham emas. Gap barcha uchun odatiy tuyulgan ayrim so’z va jumlalar o’z mohiyatiga ko’ra yorliq va haqoratli tamg’alar bo’lishi mumkinligida. Qanday gapirishimiz boshqa odamlar haqida nimalarni o’ylayotganimiz va ular bilan munosabatda o’zimizni qanday tutishimiz bilan uzviy bog’liq bo’ladi. Xatto biz o’zimizni juda tarbiyali va madaniyatli insonlar deb hisoblasak ham, nogironligi bor kishilar bilan muloqot jarayonida hisobga olinsa zarar qilmaydigan tavsiyalarga quloq tutsak yomon bo’lmaydi. Bular - qat’iy qoidalar emas va nogironlar o’zlariga alohida munosabatni talab etishar ekan, deb o’ylash ham noto’g’ri bo’lar edi. Ular o’zimiz uchun notanish bo’lgan vaziyat va muhitga tushib qolganimizda noqulaylikni yengib o’tish va muloqotga kirishib ketish bo’yicha tavsiyalar xolos.
Nogironlik haqida gap ketganda «nogiron» so’zini emas, balki «imkoniyati cheklangan kishi», «hayotiy faoliyatda imkoniyatlari cheklangan kishi», «nogironligi bor kishi» kabi jumlalarni qo’llash tavsiya etiladi. Chunki «avval inson, so’ngra uning holati»⁶⁹. Nogironligi bor kishilarning huquqlari uchun kurashuvchi Xalqaro harakat tomonidan nogironlikka quyidagicha ta’rif beriladi: «Nogironlik jismoniy, aqliy, sensor va ruhiy cheklanishlari bor kishining faoliyatidagi jamiyatda mavjud bo’lgan shart-sharoitlar oqibatida kishilarning faol hayotdan chetga chiqib qolishiga olib keladigan to’siq va cheklovlar»⁷⁰. Shunday qilib, nogironlik ijtimoiy tengsizlik shakllaridan biri ekan.
Ko’pchilik tomonidan huquqlari kamsitiladigan boshqa kamchilik vakillari singari nogironlar ham o’zlariga nisbatan ishlatiladigan so’zlarga sezgir bo’lishadi. Shu bois, nogironlarning jamoat tashkilotlari va harakatlari faol hamda nufuzga ega bo’lgan davlatlarda ular o’zlariga nisbatan achinish va boshqa salbiy fikrlarni shakllantirmaydigan ta’rif va tushunchalarni ilgari surishadi va targ’ib qilishadi.
Bugungi kunda nogironlar haqida gap ketganda «aravachaga mixlanib qolgan», «mahqum», «zanjirband» kabi jumlalar ishlatiladi. «Kar», «soqov» so’zlari muloqot qila olmaslikni bildiradi. «Kasal» - davolanishi kerak bo’lgan odam. «Kar», «shol» «noraso», «qo’lsiz», «kasal» so’zlari achinish va hamdarlik hislari uyg’otadi. «Majrux», «aqli noqis», «daun» so’zlari jirkanishga olib keladi. «Psix», «aqli noraso», «shizik» kabi so’zlar esa xavf-xatar bilan bog’liq holda qo’rquv uyg’otadi. Tarbiya ko’rgan, madaniyatli insonlar bu so’zlarni muloqotda qo’llashdan o’zlarini tiyishadi. «Imkoniyati cheklangan kishi», «aravachada harakatlanadigan kishi», «umurtqasi shikastlangan kishi», «nogironligi bor kishi», «ko’zi ojiz» kabi jumlalar neytral tasavvurlar uyg’otadi⁷¹.
Ayrim jumlalar bir qarashda o’ylab topilgan va bema’nidek tasavvur uyg’otadi. «Sog’lig’ining imkoniyati cheklangan kishi» jumlasi kundalik muloqotda keng qo’llanilishiga ishonish qiyin. Chunki, birinchidan, bu jumla juda uzun va g’aliz, ikkinchidan, noto’g’ri: vaholanki, har qanday kishining imkoniyatlari ham u yoki bu darajada cheklangan bo’ladi. Xuddi shuningdek, odamlar og’zaki nutqda «ruhiy kasalligi bor kishi», yoki «harakatlanishda qiyinchiligi bor kishi» degan jumlalarni qo’llashi ham gumon. Yana bir jihat: so’z va jumlalarni tanlashda stereotiplardan qochish kerak. «Qurbon» - bir umr baxtsiz va notavon kishining dramatik timsoli. «Qiyinchiliklarga qaramay» ularni «yengib o’tib» «odatiy» hayot kechirayotgan «qahramon» ham keng tarqalgan timsol. Uni bu tarzda tasvirlar ekan, muallif o’zi sezmagan holda homiylik ohangiga o’tadi. Bundan tashqari, extiyotkorlik va batartiblikka intilar ekansiz, umumlashma va taxminlardan qochish kerakligini unutmang. Nogironlarning o’zidan qanday yozish, aytish to’g’ri bo’lishini so’rab olishdan istixola qilmang.
Tabiiyki, kimlardir taklif etilayotgan variantlarning ayrimlarini ma’qullamasligi mumkin. Mana bir necha yildirki, ayrimlar faqat «imkoniyati cheklangan kishi» va «sog’lig’ining imkoniyati cheklangan kishi» jumlalarini ishlatsa, boshqalar «nogiron» eng ma’qul va mos keladigan so’z deb hisoblashadi. Uzoq vaqtlar mobaynida xalqaro darajada ham atamalar borasida bahs-munozaralar bo’lgan. Natijada «nogironligi bor kishi» atamasi tanlangan. Chunki unda cheklanganlik haqida so’z yo’q, inson birinchi o’rinda turibdi. Jamoat tashkilotlarining aksariyat vakillari esa istalgan so’z yoki jumlani qo’llash mumkin, muhimi uning atrofida shakllangan stereotiplarni o’zgartirish yoki yo’qotish kerak, degan fikrdalar. Nogironlarga nisbatan atamalarni tanlab, extiyot bo’lib qo’llash faqat bugungi kunga kelibgina shakllanib bormoqda.
Nutqimiz axloq bilan bevosita bog’liq. Ammo, xatto so’z va atamalardan extiyot bo’lib, tanlab foydalanganda ham nogironlik bilan bog’liq ayrim nozik jihatlarga e’tibor bermasangiz, o’zingizni ham, suhbatdoshingizni ham noqulay ahvolga solib qo’yishingiz mumkin. O’zingni qanday tutishni bilmaganingda, noqulaylik va cheklanganlikni his etasan. Mana shunday holatlarga tushib qolmaslik uchun biz quyida bevosita nogironlar tomonidan shaxsiy tajribalariga tayanib yozilgan tavsiyalarni taqdim etamiz.
Biror bir boshqa mamlakatda odatiy ko’rinishi mumkin bo’lgan haqiqat: agar ko’chada nogiron kishiga ko’zingiz tushsa, u sadaqa so’rash uchun chiqqandirda, deyishga shoshilmang. Keragidan ortiq achinish va rahmdillik ham ortiqcha: boshidanoq unda o’zingiz kabi teng huquqli insonni ko’rmayotganingizning o’zi haqoratli holatdir.



Jurnalistlar nogironligi bor kishi bilan muloqotga kirishdan oldin yaxshilab tayyorgarlik ko’rishlari kerak. Ishlatiladigan so’zlarni tanlab olish ham zarar qilmaydi. Amerikalik psixologlar jurnalistlar uchun nogironlar bilan muloqot bo’yicha tavsiyalar ishlab chiqishgan⁷²:
1. Xatto tarjimon bo’lsa ham nogironlar bilan to’g’ridan to’g’ri muloqot qilish.
2. Nogironlar bilan ovozni balandlatmasdan gaplashing; agar sizni tushunishmasa, yoki eshitmay qolishsa, buni o’zlari bildirishadi.
3. Aqliy jihatdan kamchimligi bor kishilar bilan sekin, past ovozda, oddiy va tushunarli so’zlarni ishlatib gaplashish kerak. Lekin bunda ataylab bolalarcha tilda gaplashish ham yaramaydi.
4. Jurnalistning ilk savollari suhbatdoshning shaxsiga, undan keyin esa kasalligiga qaratilishi kerak.
5. Xabarni yetkazishda stereotiplardan, suhbatdoshni ortiqcha qahramonlashtirib yuborishdan qochish kerak; uning qiyinchiliklarini bo’rttirib ko’rsatmaslik, yoki xatto nogiron kishilar ham bemalol bajara oladigan yumushlar, masalan avtomashina boshqarish haqida gap ketganda, buni qandaydir qahramonlik tarzida tasvirlamaslik lozim.
6. So’zlardan extiyot bo’lib, tanlab foydalanish, imkon qadar tibbiy atamalarni izohlab ketish maqsadga muvofiqdir.
7. Nogironlar aravachasida kishi bilan ko’z ko’zga tushib turishi uchun stulda o’tirib yoki cho’kka tushgan holda suhbatlashgan ma’qul; tizzalab o’tirish tavsiya etilmaydi, bu suhbatdoshingizga kamsitilgandek ta’sir ko’rsatishi mumkin.
Dastlab nogironlik mavzusi ommaviy axborot vositalarida ijtimoiy-siyosiy islohotlar natijasida nogironlar og’ir ahvolga tushib qolganini ko’rsatish uchun ko’tarib chiqilgan edi. Tabiiyki, mavzuga oid chiqishlarning aksariyati muammoli-tahliliy maqolalar bo’lgan. Ulardan maqsad aholining mazkur qatlami holatini aks ettirish va undan chiqib ketish yo’llarini izlashdan iborat edi. Qayd etish kerakki, O’zbekiston jurnalistlari orasida nogironlik mavzusi boshqa ko’plab ijtimoiy mavzular bilan solishtirganda u qadar ommabop emas. Respublikaning ijtimoiy-siyosiy nashrlari, Internet-OAV mavzuni yetarlicha to’liq yoritmaydi. Respublika matbuotida e’lon qilingan nogironlik bilan bog’liq materiallarning tahlili esa ularda mavzuga qiziqishning yo’qligini, xabardorlik yetarli emasligini ko’rsatadi. Bundan tashqari, nogironlik borasida jamiyatda shakllangan salbiy stereotiplar jurnalistlar tomonidan samarali ijtimoiy integratsiyani ta’minlash uchun yetarli darajada tushunib yetilmayapti. Ba’zida esa jurnalistlarning o’zlari ham ana shu salbiy tasavvurlarni qo’llab-quvvatlashadi. Ular tayyorlagan materiallar jamoatchilik ongiga yangi bilimlarni olib kirmayotganining, aksincha mavjud stereotiplarni mustahkamlashga xizmat qilayotganing asl sababi ham shunda.
Respublika va hududiy OAVda tasvirlanayotgan nogironligi bor kishi timsoli nogironlarning o’zlari haqidagi tasavvurlaridan farq qiladi. Nogironlarning nazarida nogironlik aslida insonning kamchiligi emas; atrofdagilarning tushunmasligi oqibatida u shunday bo’lib qoladi. Nogiron kishining OAVdagi mediatimsoli esa jamoatchilik ongida shakllangan nogironligi bor kishi tanasining jismoniy o’ziga xosligi uning shaxs sifatida ham noraso ekanini bildirishi haqidagi tasavvurlarni yanada mustahkamlaydi.
OAVdagi nogironlik mavzusidagi materialda uning qahramoniga nisbatan achinish yoki hamdardlik umuman bo’lmasligi, yoki uni «hamma qatori» deb tasvirlanishi ham noto’g’ri qarash bo’lar edi. Haqiqat shundaki nogironligi bor kishi ham o’z davlatining to’laqonli fuqarosi, faqat fiziologik o’ziga xosliklari uni boshqalardan ajratib turadi. Boshqa biror gap bo’lishi mumkin emas. Jurnalistikaning vazifasi real voqelikdan kelib chiqib, jamoatchilik ongida shakllangan nogironlik borasidagi stereotiplarni o’zgartirishga, shu orqali auditoriyani nogironligi bor kishilarni to’g’ri tushunishga va qabul qilishga, nogironlarning ijtimoiy integratsiyasi jarayonlarini optimallashtirishga xizmat qilishdan iboratdir⁷³.