Nashrga tayyorlash markazi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

— kommunikatsiyalarni tashkil qilish, ya’ni talab va taklifning 
samarali mutanosibligini ta’minlash maqsadida, ayirboshlashdan 
aw al yuz beruvchi, ayirboshlash bilan bir paytda yuz beruvchi va 
unga ergashuvchi axborot oqimini tashkil qilish.
Shunday qilib, marketingning jamiyatdagi roli sotuvchilar bi­
lan xaridorlar o‘rtasida ayirboshlash va kommunikasiyani tashkil 
qilishdan iborat. M azkur ta ’rifda ayirboshlash jarayonining 
maqsadidan qat’iy nazar marketingning vazifa va funksiyalariga 
alohida e’tibor beriladi. Bunday ifodalangan ta’rif tijorat faoliyati- 
ga ham, notijorat faoliyatiga ham to ‘g‘ri kelishi mumkin.
1.3.1. Ayirboshlash jarayonini tashkil qilish
Tovar va xizmatlar ayirboshlashini tashkil qilish, sotish 
jarayonining funksiyasi bo‘lib, uning vazifasi tovarlarni ishlab 
chiqarish holatidan iste’mol uchun tayyor holatgacha harakat- 
lantirishdan iboratdir.
Tovarlarning shu tarzda iste’mol holatiga o ‘tishi quyidagi uch 
xil foydalilik turini vujudga keltiradi va shu tariqa tovarga sotish 
bosqichida katta qo‘shilgan qiymat beradi:
— Holat foydaliligi. Tovarlarni iste’mol holatiga o ‘tkazuvchi 
barcha moddiy o‘zgarishlar majmuasi: bu о‘rash, saralash va 
boshqa jarayonlardir.

---

— Makon foydaliligi. Tashish, geografik taqsimlash va boshqa 
shunga o'xshash tovarlarni foydalanish, o‘zgartirish yoki iste’­
mol joylarida iste’molchilar tasarrufiga taqdim qilishni ta’min- 
lovchi makondagi o ‘zgarishlar.
— Davriy foydalilik. Iste’molchi tanlangan vaqtda tovarlarning 
mavjud bo‘lishini ta’minlovchi jamlanish kabi davriy o'zgarishlar.
Aynan mana shu funksiyalar talab va taklif o ‘rtasidagi real 
mutanosiblikni ta’minlashga imkon beradi.
Ko‘rsatib o‘tilgan sotish jarayoni vazifalari tarixda, asosan, xar­
idlar bo‘yicha agentlar, ulguiji savdogarlar, chakana sotuvchilar va 
sanoat savdosi xodimlari kabi mustaqil vositachilar tomonidan, 
ya’ni sotish sektori deb nomlanuvchi toifa tomonidan amalga oshirib 
kelingan. Sotish jarayonining ba’zi funksiyalari ishlab chiqarish to­
monidan (bevosita marketing), iste’mol tomonidan (iste’mol- 
chilaming birlashuvi) va sotish jarayoni tomonidan (supermarket- 
lar, do'konlar tarmog‘i va boshqalar) birlashtirilishi mumkin.
So‘ngra ishlab chiqarish va sotish jarayonlarining turli bos- 
qichlarida ishtirok etuvchi mustaqil firmalami birlashtiruvchi ver­
tikal marketing tizimlari ishlab chiqildi. Bu ularning tijorat 
faoliyatini muvofiqlashtirish, operatsion xarajatlarda iqtisodga 
erishish va shu yo‘l bilan ulaming bozorga ko'rsatadigan ta’sirini 
oshirish maqsadida amalga oshirildi. Bunga chakana sotuvchilar- 
ning ko‘ngilli birlashmalari va franshiza tashkilotlari misol bo‘la 
oladi. Ko‘plab sektorlarda marketing tizimlari g‘oyatda tarqoq 
bo'lgan an’anaviy sotuv kanallarining o ‘mini egallamoqda. Ular 
sotuv sektoridagi eng katta siljish b o ‘lib, sotuvning turli 
ko'rinishlari o ‘rtasidagi raqobatning keskinlashuviga sabab 
bo‘ladi hamda uning samaradorligini sezilarli darajada oshiradi.
S otish tu fay li q o ‘sh ilgan qiym at sotuv ustama narxi 
yordamida o ‘lchanadi, bu narx ishlab chiqaruvchiga birinchi xari­
dor to ‘lagan narx bilan pirovard iste’molchi yoki tovardan foy­
dalanuvchi to ‘lagan narx o‘rtasidagi farqdan iboratdir. Shuning 
uchun sotishdagi ustama narx yoki bir necha vositachi qo‘ygan, 
masalan, ulguiji va chakana savdodagi sotuvchilar qo‘ygan narx­
lami o ‘z ichiga olishi mumkin. Shunday qilib, sotishdagi ustama 
narx vositachilar amalga oshiradigan fixnksiyalar bajarilishining 
о‘mini qoplaydi. Sotish xarajatlari bozorning barcha sektorlarida 
xaridor tomonidan to ‘planadigan narxning katta qismini tashkil 
qiladi. Masalan, iste’mol tovarlari sektorlarida sotish jarayonida 
hal qilinadigan barcha vazifalami o‘z ichiga olgan ayirboshlash 
narxi chakana narxning 40 % ini tashkil qiladi, deb hisoblanadi.
14

---