Nashriyot-matbaaijodiy uyi

2 — N. R. Yusupbekov va boshq. 17 

---

Kuzatuvchi idrok qilishi uchun qulay shakldagi o'lchov axboroti sig-
nalini ishlab chiquvchi o'lchash vositasi o'lchash asbobi deyiladi. O'lchash 
asbobida kuzatuvchi o'lchanayotgan kattalikning son qiymatini o'qiydi yoki 
sanaydi. O'lchash asboblari analog va raqamli bo'lishi mumkin. Analog 
o'lchash asboblarida asbobning ko'rsatishi o'lchanayotgan kattalik o'zgari-
shining uzluksiz funksiyasidan iborat bo'ladi, raqamli o'lchash asboblarida. 
esa ko'rsatishlar o'lchash axboroti signalini diskret o'zgartirish natijasidan 
iborat bo'lgan raqamli shaklda ifodalangan bo'ladi. 
Keyingi vaqtlarda raqamli asboblar borgan sari kengroq qo'llanila 
boshlandi, chunki ularning ko'rsatuvlari osongina qayd qilinadi, ularni 
EHM ga kiritish qulay. Raqamli asboblarning tuzilishi o'lchashda analog 
asboblarga qaraganda katta aniqlikka erishishga imkon beradi. Shu bilan birga 
raqamli asboblar qo'llanganda o'qish xatoligi bo'lmaydi. Ammo analog 
asboblar raqamli asboblarga qaraganda anchagina sodda va arzondir. 
O'lchash asboblari ko'rsatuvchi, qayd qiluvchi, kombinatsiyalangan, 
integrallovchi va jamlovchi asboblarga bo'linadi. Ko'rsatuvchi asboblarda 
raqamli qiymatlar shkala yoki raqamli tablodan o'qiladi. Qayd qiluvchi 
asboblarda ko'rsatuvlarni diagramma qog'ozida yozib olish yoki raqamli 
tarzda chop etish ko'zda tutiladi. Kombinatsiyalangan asboblar o'lchanayot-
gan kattalikni bir vaqtning o'zida ko'rsatadi hamda qayd qiladi. Integrallovchi 
asboblarda o'lchanayotgan kattalik vaqt bo'yicha yoki boshqa erkli o'zga-
ruvchi bo'yicha integrallanadi. Jamlovchi asboblarda ko'rsatishlar turli 
kanallar bo'yicha unga keltirilgan ikki yoki bir necha kattalikning yig'indisi 
bilan funksional bog'langan bo'ladi. 
O'lchashga doir axborotni uzatish, o'zgartish, ishlov berish va saqlash 
uchun qulay bo'lgan, ammo kuzatuvchi bevosita idrok qilishi mumkin 
bo'lmaydigan shakldagi signalni ishlab chiquvchi o'lchash vositasi o'lchash 
o'zgartkichi deb ataladi. Inson o'zining sezgi organlari bilan o'lchash 
o'zgartkichi signallarini qabul qila olmaydi. O'zgartiriladigan fizik kattalik — 
kirish kattaligi, uning o'zgartirilgani esa chiqish kattaligi deyiladi. Kirish va 
chiqish kattaliklari orasidagi bog'lanishni o'zgartkich funksiyasi qaror 
toptiradi. O'lchash o'zgartkichlari o'lchash asboblarining, turli o'lchash 
tizimlarining, biror jarayonlarni avtomatik nazorat qilish yoki boshqarish 
tizimlarining tarkibiy qismi hisoblanadi. O'lchanayotgan kattalik berilgan 
o'lchash o'zgartkichi birlamchi o'zgartkich deyiladi. Birlamchi o'lchash 
o'zgartkichlari, ko'pincha, datchik deb yuritiladi. Uning bevosita o'lcha-
nayotgan fizik kattalik ta'siridagi qismi sezgir element deyiladi. Masalan, 
termoelektrik termometrda termopara, manometrik termometrda termoballon 
ana shunday elementlardir. O'lchash asboblari va o'zgartkichlari o'lchanayot-
gan kattalikning turiga qarab, tegishli nomlarga ega bo'ladi, masalan, termo-
metrlar, manometrlar, difmanometrlar, sarf o'lchagichlar, sath o'lcha-
gichlar, gaz analizatorlari, konsentratomerlar, nam o'lchagichlar va hokazo. 
Ayrim o'lchash vositalari va o'lchash tizimlaridan tashqari, murakkab 
axborot-o'lchash tizimlari ham qo'llanadi. Ular ko'plab texnologik usku-
18 

---

nalarda avtomatik o'lchashni amalga oshirishnigina ta'minlab qolmay 
(o'lchash kanallari soni ming-minglab bo'lishi mumkin), balki o'lchash 
natijalarini berilgan algoritmlar bo'yicha zarur qayta ishlashni ham bajaradi. 
Shu munosabat bilan o'lchash o'zgartkichlarining axborot-hisoblash ma-
shinalari va qurilmalari kirishiga keladigan signallarini unifikatsiyalash-
tirish (birxillashtirish) zarurati tug'iladi. Signallarni unifikatsiyalashti-
rish o'lchash asboblari turlarini minimumga keltirish imkonini beradi. 
O'lchash vositalari o'lchash jarayonidagi bajarayotgan vazifasiga qarab 
ishchi, namunaviy va etalon o'lchash asboblariga bo'linadi.