Navoiy davlat konchilik va texnologiyalar universiteti

 
Nazorat savollari. 
 
1. Gorizontal burchak o‘lchashning qanday usullari mavjud? 
2. Zenit oralig‘i nima? 

---

29 
4-LABORATORIYA ISHI
TEODOLIT YORDAMIDA BURCHAK O‘LCHASH. 
VERTIKAL BURCHAK O‘LCHASH 
Mashg‘ulotning maqsadi: Talabalarga teodolit yordamida vertikal burchak 
o‘lchash tartib qoidalarini o‘rgatish. 
Vertikal doira, vertikal burchakni o‘lchash. 
Yer yuzasida turli balandlikda yotgan ikki nuqtani tutashtiruvchi vertikal 
tekislikdagi qiya chiziqiing gorizontal va shovun chiziqlar bilan kesishuvidan hosil 
bo‘lgan vertikal tekislikdagi burchaklar ikkiga—qiyalik burchagi (vertikal burchak) 
bilan zenit oralig‘iga bo‘linadi. 
Zenit oralig‘i ko‘rish nuri OM bilan vertikal chiziq VV
1 
ning ke-sishuvidan 
hosil bo‘lgan vertikal tekislikdagi burchak (4.1-rasm) bo‘lib, Z bilan belgilanadi. 
Vertikal burchak qiya ko‘rish nuri OM bilan gorizontal tekislik ON orasidagi vertikal 
tekislikda yotuvchi burchak bo‘lib, 

bilan belgilanadi. Agar ko‘rish nuri gorizontal 
tekislikdan yuqorida bo‘lsa, qiyalik burchagi musbat ishora bilan, pastda bo‘lsa 
manfiy ishora bilan olinadi. Shaklda 

 +Z=90

. 
4.1-rasm. 
Zenit oralig‘i va qiyalik burchagi teodolit trubasiga mahkam o‘rnatilgan 
maxsus vertikal doira bilan o‘lchanadi. Qiyalik burchagini eklimetr, bilan ham 
o‘lchash mumkin. Zenit oralig‘i ayrim nom bilan atalganidan ko‘pincha, qiyalik 
burchagi vertikal burchak deb ataladi. Texnikaviy teodolitlar qiyalik burchagini 
o‘lchashga moslangan bo‘ladi. 
Vertikal doiraning tuzilishi. Aylanasi yo‘nilib graduslarga bo‘lingan 8—10 
sm diametrli metall doira 1 ko‘rish trubasining aylanish o‘qiga vertikal vaziyatda 
mahkamlangan bo‘lib, truba bilan birga gorizontal o‘qda aylanadi. Doira (limb) 
bo‘laklari turli asboblarda turlicha bo‘lingan. Sektorli doiralarda (T15, 2T5A) bir 
diametrning ikki uchiga 0° yozilgan va ulardan ikki tomonga 60° yoki 75° gacha 
oshib boradi. Hozirgi TT5, T30 kabi teodolitlarning vertikal doiralarida bir 
diametrning bir uchidagi 0° dan soat strelkasi yuradigan tomonga 360° gacha oshib 
boradi. Limb 2160 bo‘lakka bo‘linganidan, bir bo‘lakning qiymati l=10'; TT5 
teodolitida gradus qiymatlari har 10° dan yozilgan; I va II vern’er sanoqlaridagi farq 
180° ga teng bo‘ladi (4.2-rasm, a). 
 

---

30 
 
 
4.2-rasm. Vertikal doira. 
a—gradus qiymatlarining hozirgi yozilishi, 
b—ilgarigi yozilishi; 1—vertikal doira, 2—
vern’er, 3—vertikal doira adilagi, 4—alidada 
mikrometr vinti, 5—alidada boshqaruvchisi, 
v—truba tagligi, 7—adilak tuzatgich vinti, 8—
alidada, tp—adilak o‘qi. 
 
Ba’zi teodolit va kipregellarda doira 
4.2-rasm, b dagi kabi bo‘lingan, bu bosh 
shtab bo‘linishi deyiladi. Bunda bir 
diametrning ikki uchidagi 0 dan soat 
strelkasining yurishi tomon 60° gacha, 
soat strelkasining yurishiga teskari 
tomon 360° dan 300° gacha bo‘lingan. 
Trubaning ko‘rish o‘qi MN gorizontal 
turganda limbning 0—180° yoki 0—0° 
diametri ham gorizontal bo‘lishi kerak. 
Limb bo‘laklaridan sanoq olish uchun 
limb markaziga qo‘zg‘almas qilib 
alidada 8 o‘rnatilgan, uning ikki uchiga 
gorizontal doiradagi kabi I va II 
vern’erlar 2 yasalgan. Vern’erning nol’ 
shtrixlarini 
gorizontal 
vaziyatga 
keltirish uchun alididaga tsilindrik 
adilak 3 o‘rnatilgan. 
Adilak tuzatish vinti 7 bilan tuzataladi. Alidadaning maxsus bo‘rtmasi 5 
bo‘lib, u mikrometrik vnnt 4 yordamida suriladi va sanoq olishdan oldin adilak 
gorizontal vaziyatga keltiriladi, keyin vern’erdan sanoq olinadi. 
T30 teodolitining vertikal doirasida maxsus adilak o‘rnatilmagan. Vertikal 
doiraga parallel o‘rnatilgan gorizontal doira adilagini aniq gorizontal vaziyatga 
keltirish kifoya. Kompensatorli teodolitlar (T15K) ning vertikal doirasida ham 
adilak bo‘lmay, doira sanoq moslamasi kompensator orqali avtomatik ravishda 
gorizontal vaziyatga keladi. 
Vertikal burchakni o‘lchash. Asbob vertikal doirasi adilagining o‘qi tp
(4.2-rasm, b) gorizontal holatga keltirganda va ko‘rish o‘qi MN gorizontal turganda 
vertikal doira canog‘i 0°00' bo‘lishi kerak ya’ni limbning 0—180° li diametri bilan 
I va II vern’er nollarini tutashtiruvchi chiziq 

1
bir chiziqda yotishi kerak
(4.3-rasm, a). Lekin haqiqatda bunday bulmaydi, 0°00' o‘rniga boshqa sanoq 
olinadiki, bu sanoq nol’ o‘rni deyiladi va “NO‘”
 
bilan belgilanada. Agar yuqoridagi 
shart bajarilganda edi NO‘=0 bo‘lib, DO‘ da yuqori nuqtaga qarab olingan sanoq 
vertikal burchak qiymati bo‘lardi. 
Masalan ko‘rish o‘qi MN alidada adilagining uqi mn gorizontal turganda 
limbning 0—180° diametri tt
1
gorizontal chiziq bilan y burchak vern’er nollarini 

---

31 
tutashtiruvchi 

1
 chiziq esa x burchak hosil qilsin (4.3-rasm, a). DO‘ da olingan 
sanoqni R bilan, DCH da olingan sanoqni L bilan belgilaylik. Agar DO‘ holatida 
biror Q nuqtaga qarab a
1
 sanoq olinsa (4.3-rasm, b), a
l
=R va. R=v+x+y yoki 
v=R-(x+y) (4.1) 
bo‘ladi. Bu ikki xato ta’siri yig‘indisi x+u nol’ o‘rni qiymati bo‘lib, uni «NO‘» bilan 
belgilasak ya’ni x+y=NO‘ deb olsak va o‘rniga qo‘ysak 

=R—NO‘ (4.2) 
chiqadi, ya’ni vertikal burchak doira o‘ngdan olingan sanoq R dan nol’ o‘rnining 
ayrilganiga teng. 
4.3-rasm. 
NO‘ qiymatini aniqlash uchun truba zenit orqali aylantiriladi-da, alidada 
bo‘shatilib DCH holatida truba yana Q nuqtaga qaratiladi. Bunda vern’er 

1
dan 
olingan sanoq a
2
=L o‘tmas burchak t
1
 t 

1
 ning qiymati bo‘ladi. Shunda 4.3-rasm, v 
ga binoan quyidagini yozish mumkin: v=360

—L+x+y yoki v=360

+x+y—
L=360°+NO‘—L; 360° tashlab yuborilsa, 
v=NO‘—L (4.3) 
chiqadi, ya’ni vertikal burchak nol’ o‘rnidan vertikal doira chap holatida olingan 
sanog‘ining ayrilganiga teng. 
Bu (4.2) va (4.3) formulalardan NO‘ hamda vertikal burchak qiymatlarini 
aniqlash uchun ularni qo‘shsak 2v=R—L chiqadi. Bundan 
2
L
R −
=

(4.4) 
bo‘ladi. Agar (4.2) dan (4.3) ni ayirsak 0=R—2NO‘+L yoki 2NO‘=R+L bo‘ladi; 
bundan 
2
R
`
L
NO
+
=
(4.5) 
chiqadi. 
Chiqarilgan formulalar yordamida vertikal doiradan olingan sanoq orqali NO‘ 
hamda vertikal burchak hisoblanadi.