Navoiy davlat konchilik va texnologiyalar universiteti

5.2-rasm. Ruletkalar 
Lentani komparlash. 
Geodeziyaning hamma ishlarida ishlatiladigan asbob ishlatishdan avval 
tekshiriladi. Agar tuzatish zarur bo‘lsa, tuzatiladi, aks holda bu kamchilik ishlatishda 
hisobga olinadi. Lentalar uzunligini tekshirish lentani komparlash deyiladi. 
Komparlash maxsus joyda (komparatorda) uzunligi aniq ma’lum bo‘lgan 
namunaviy asbob (etalon) uzunligi bilan taqqoslanadi. Komparlash dala sharoitida 
o‘tkaziladigan bo‘lsa, tekis joyda (asfal’t ustida) etalon lenta bilan tekshiriladigan 
lenta yonma-yon qo‘yilib, ikkalasining 0 shtrixlari to‘g‘rilanadi, keyin lentalar 
tarang tortilib, ikkinchi uchlaridagi farq millimetr hisobida o‘lchanadi. Agar 
lentaning nominal uzunligi l
N
, ish lentasining uzunligi l desak, ular o‘rtasidagi farq 

l quyidagicha bo‘ladi: 

l=l—l
N
, (5.1) 
yoki 
l=l
N
+

l (5.2) 
Agar ish lentasi normal lentadan (20 m dan) katta bo‘lsa 

l musbat, kichik bo‘lsa—
manfiy bo‘ladi. 

l komparlash tuzatmasi deyiladi. 

---

34 
Lenta bilan chiziq o‘lchash. 
Belgilangan chiziq uzunligini o‘lchashda lenta ketma-ket bir necha marta 
qo‘yiladi. Chiziqni ikki kishi o‘lchaydi. Chiziq uchiga bir sixcha qadaladi, ishchi 
beshta sixchani olib, B nuqta tomon yuradi (5.3-rasm). S’yomkachi lentaning bir 
uchini qadalgan sixchaga ilib, oyog‘i bilan lenta dastasini bosadi-da, ishchini B da 
o‘rnatilgan vexaga to‘g‘rilaydi. Lenta AB stvorida yotgach, ishchi s’yomkachi 
signali bo‘yicha lentani tarang tortib turib, uchiga ikkinchi sixchani qadaydi. Keyin 
lentani sixchadan olib oldinga yuradi. Orqadagi s’yomkachi boshdagi sixchani erdan 
olib, bir qo‘li bilan lenta dastasidan ushlab, ishchi ketidan boradi. Ikkinchi sixcha 
qadalgan joyga kelib, lentani sixchaga iladi, shu tartibda ketma-ket lenta qo‘yib 
ishchi qo‘lida sixcha qolmaguncha o‘lchash davom ettiriladi (5.3-rasm). 
5.3-rasm. 
Ishchi qo‘lida sixcha qolmagach, u yurmaydi, shu vaqt s’yomkachi qo‘lida yig‘ilgan 
sixchani ishchiga uzatadi. Beshta sixchani uzatish 100 m ni ko‘rsatadi. 
S’yomkachining qo‘lidagi sixchalar soni lenta necha marta qo‘yilganini bildiradi. 
5.3-rasmdagi A va B oralig‘ida lenta n marta qo‘yilgach, chiziq uzunligidan kichik 
oraliq MB=r ortib qoldi deylik; lenta uzunligini l desak, chiziq uzunligi AB=D 
quyidagicha bo‘ladi: 
r
+
= lп
D
(5.3) 
Agar l=20

l bo‘lsa, 

l ning r ga ta’sirini ham hisobga olsak, bu qiymatlar (5.3) ga 
qo‘yilganda quyidagi chiqadi: 
20
20
l
r
r
lп
п
D

+
+


=
(5.4) 
Agar 

l=0 bo‘lsa, (5.4) formula quyidagicha yoziladi: 
D=20p

 r (5.5) 
Chiziq uzunligini kata aniqlik bilan o‘lchash zarur bo‘lsa lenta uzunligining 
havo temperaturasiga qarab o‘zgarishi e’tiborga olinadiva temperatura tuzatmasi 

D
t
qo‘shiladi. 

D
t
=

D (t-t
k
) (a) 
bu yerda 

 — po‘lat lentaning kengayish koeffitsenti bo‘lib, 0,000012 ga teng. 
Chiziqni lenta bilan o‘lchash aniqligi. Po‘lat lenta bilan er yuzasida chiziq 
o‘lchash aniqligiga joyning baland-pastligi, tuproqning tuzilishi, o‘t-ulanlar kabi 
faktorlar katta ta’sir etadi. Bundan tashqari, lentaning chiziq stvorida to‘g‘ri 
yotmasligi ham aniqlikni kamaytiradi. Shuning uchun chiziq o‘lchash aniqligi joy 
tuzilishiga qarab baholanadi. Chiziqni o‘lchash aniqligi nisbiy xato bilan baholanadi. 
Agar bir chiziq ikki marta o‘lchanib D
1
va D
2
qiymatlari topilgan bo‘lsa, ularning 
arfmetik o‘rta qiymatini D
0
,ikki o‘lchash ayirmasini 

D desak, quyidagini yozamiz: 

---

35 
2
2
1
0
D
D
D
+
=
, 

D= D
1
 - D
2
. 

D absolyut xato deyiladi. Shunda nisbiy xato quyidagicha yoziladi 
D
D

.