Navoiy davlat pedagogika instituti tarix fakulteti «davlat va huquq nazariyasi»
Download 1.38 Mb. Pdf ko'rish
|
davlat va huquq nazariyasi tarixi.
- Bu sahifa navigatsiya:
- Maqsadga muvofiqliq.
- Dars ko’rgazmasi: Q
|
4. Yuridik javobgarlik turlari. Shaxsni javobgarlikka tortish masalasini yechishda uning qilmishida xuquqbo’zarlikning tarqibini mavjudligiga ahamiyat berish xal qiluvch rol uynaydi, ya'ni xuquqqa karishi qilmishning ob'ektiv va sub'ektiv tomonlarni hamda ob'ektiv va sub'ektiv birgalikda boglangan xolda o’rganish masalaning mazmunini ochib berishga, uni konkretlashtirish va individuallashtirishga yordam beradi. Xuquq bo’zilishining turlariga muvofiq yuridik javobgarlik ham to’rt turga bo’linadi: Jinoiy huquqiy, Fuqarolik huquqiy, Ma'muriy huquqiy,Intizomiy huquqiy javobgarlik. Jinoiy huquqiy javobgarlik fuqarolar tomonidan ijtimoi va davlat tuzimiga, mulk shakllari, xujalik tizimi, shaxslar, fuqarolarning xuquq va qonun bilan ko’riklanadigan manfaatlarga va xokozolarga karishi tajovo’z qilinganda kelib chiqadi. Jinoyat Kodeksida ko’zda to’tilgan talablarni bo’zish jinoyat xisoblanadi va shu jinoiy xarakat yoki xarakatsizlikka nisbatan jinoiy javobgarlik belgilanadi. Fuqarolik - xuquqiy javobgarlik fuqarolarning, shaxslarning mulkiy munosabatlari va bu munosabatlar bilan bog’liq mulkiy xarakterda bo’lmagan shaxsiy munosabatlarga zarar yetkazganlik xolatlarida belgilanadi. Fuqarolik - xuquqiy javobgarlik Fuqarolik kodeksi, yer kodeksi, Oila kodeksi, Mexnat kodeksi va boshqalarda nazarda to’tilgan xolatlarda qo’llaniladi. Ma'muriy - xuquqiy javobgarlik xuquqiy munosabatlarning bo’zilishi bilan bog’liq bo’lib, ularga – o’rnatilgan umumtartib qoidalarni bajarmaslik, masalan, yo’l xarakati qoidalarini va jamoat tartibini bo’zish, tabiatni muxofaza etishga qarshi xarakatlar va boshqalar kiradi. Ma'muriy – huquqiy javobgarlik bo’yicha quyidagi jazo choralarini kursatish mumkin : ogoxlantirish; jarima solish; predmetni musodara qilish (xuquqni bo’zish quroli yoki ob'ekti bo’lsa); maxsus xuquqlardan maxrum etish (ov qilish, transport vositalaridan foydalanish va x.); ma'muriy hamoq; axloq to’zatish ishlari va boshqalar. Intizomiy - xuquqiy javobgarlikning belgilanish xolatlari Mexnat kodeksida, ichki mexnat tartibi qoidalarida hamda maxsus Nizomlarda nazarda to’tiladi. Intizomiy xuquq menat va xizmat intizomlarini, xarbiy va boshqa intizomlarini bo’zish bilan bog’liq bo’lib, ularga idoraning ichki tartib - qoidalarini bo’zish, ishga kech kelish yoki ishdan barvaqt ketish va x.kabi xollar kiradi. Jinoiy va fuqarolik - xuquqiy javobgarlikni belgilash faqat sud va xujalik sudlari tomonidan amala oshiriladi. Ma'muriy va intizomiy - xuquqiy javobgarlik ichki ishlar organlari, mansabdor shaxslar va tegishli vakolatga ega raxbar shaxslar (ma'muriyat) tomonidan amalga oshiriladi. Yuridik javobgarlikni belgilashning asosiy maqsadi jazolash emas, balki xuquqning umum maqsadlarini muayyan ifodasiga qaratilgan bo’lib, ular ijtimoiy munosabatlarning mustaxkamlanishi, tartibga solinishi va himoyasida o’zining ifodasini topadi.Bu maqsadlar o’z navbatida xuquqning tartibga soluvchi (regulyativ) va qo’riqlovchi funktsiyalarini amalda bo’lishini belgilaydi. Yuridik javobgarlikning asosiy funktsiyasi qonuniylik va xuquq tartibotni muxofaza qilishdan iborat. Muayyan (konkret) xuquqbo’zarga nisbatan javobgarlikning qo’llanishi birmuncha tor maqsadni, 81
ya'ni aybdorni jazolashni ko’zlaydi.Bu bilan davlat o’zining majburlov choralarini amalga oshira turib, yana boshqa bir maqsadni ko’zda tutadi - bu maqsad kelajakda xuquqbo’zarlikni sodir etishni oldini olishga yoki bu xakda ogoxlantirishga qaratilgan bo’ladi. Bu maqsadlar o’z navbatida yuridik javobgarlikning funktsiyalarini belgilab beradi. Ko’zlangan maqsadlarga erishi uchun qo’yidagi tamoyillarga amal qilinadi : qonuniylik; adolatparvarlik; maqsadga muvofiqlilik; xuquq bo’zilngan xolda javobgarlikning muqarrarligi; individuallik (javobgarlikni faqat xuquqbo’zarga nisbatan qulanillishi).
bo’lib, yuridik javobgarlikga nisbatan bu talab, uni faqat vakolatli organlar tomonidan qonunda belgilangan asoslarda hamda urnatilgan tartibda amalga oshirilishidir.
kuymaslikni yoki sodir etilgan qilmishning isbotlanishi zarurligini talab etadi. Yuridik javobgarlikning adolatparvarlik tamoyili quyidagi rasmiy talablar tizimida o’z ifodasini topadi. -nojo’ya qilmishlar uchun jinoiy javobgarlikka tortish mumkin emas; Javobgarlik ni belgilovchi va uni ogillashtiruvchi qonun orqaga kaytish kuchiga ega emas; xuquqni bo’zilishi natijasida keltirilgan zararni koplash zarurati mavjut bo’lsa, yuridik javobgarlikni qo’llash orqali uning urni turdiriladi; Xar bir bo’zilgan xuquq uchun faqat bitta javobgarlik belgilanadi; xuquqbo’zarlik kim tomonidan sodir etilgan bo’lsa, faqat shu shaxs javobgarlikka tortiladi; Jazo turlari va choralari xuquqbo’zarlikning darajasiga (ogir yoki yegilligi ) bog’liq bo’ladi. xuquq bo’zilgan takdirda javobgarlikning mukarrarligi. Yuridik javobgarlik xuquqbo’zarlik bilan o’zluksiz bog’liq va bu bog’liqlikdan ushbu tamoyilning moxiyati kelib chiqadi. Ya'ni sodir etilgan xar qanday xuquqbo’zarlik uchun javobgarlikning qo’llanishi hamda uning mukarrarligi belgilanadi. Kishilarning ongida yuqoridagi bog’liqlikni, ya'ni xar qanday xuquqbo’zarlikning jazosiz kolmasligi to’g’risidagi dunyoqarashni shakllantirish - xuquqbo’zarlikning darajasini kamaytirishga qaratilgan muxim omildir. Maqsadga muvofiqliq. Sodir etgan qilmishga nisbatan javobgarlikning muqarrarligi bu tamoyilning ma'nosini anglatadi, chunki belgilanadigan javobgarlik maqsadga muvofiqdir. Yoki xuquqbo’zarni qonuniy asoslarsiz javobgarlikdan ozod qilishga yo’l qo’yilmaslik ham maqsadga muvofiqlilikdir va x.. maqsadga muvofiqlik talablari javobgarlikni tatbiql etishda qonuniylik talablariga zid kelmasligi kerak va aksincha, maqsadga muvofiq emaslik nuqtai nazaridan qonun talablarini bo’zish mumkin emas. Individuallik. Bu tamoyilga binoan sodir etilgan xuquqbo’zarlik uchun faqat aybdor shaxsning o’ziga nisbatan javobgarlik qo’llaniladi. Javobgarlikni aybdor sub'ektdan boshqa sub'ektga o’tkazishga yo’l qo’yilmasligi kerak. Masalan, ko’p xollarda raxbar xodimlarning ma'sulyatsizligi tufayli yo’l qo’yilgan xuquqbo’zarliklar uchun javobgarlik korxona yoki tashkilotlarning zimmasiga yuklatilishiga xarakat qilinadi. Bu tamoyilni xayotga to’g’ri tatbiql etish uchun xar bir xodimning funktsional vazifalari va uning bu vazifalarini bajarmaslik oqibatida kelib chiqadigan javobgarlik choralari doirasi qonunchilik va boshqa normativ xujjatlarda o’z aksini (ifodasini) topishi zarur. Yuridik javobgarlik xuquq normalari qoidalariga binoan xuquqni qo’llash organning qaroriga asoslanib yo’zaga keladi va uning faqtik asosi xuquqbo’zarlik xisoblanadi. Shu bilan birga xuquqbo’zarlik, o’z – o’zidan javobgarlikni keltirib chiqarmaydi yoki davlat majburlov choralarini qo’llashni yo’zaga keltirmaydi, balki bunday qo’llash uchun asos bo’ladi xolos. Real yuridik javobgarlikni amalga oshirish uchun esa vakolatli organnng xuquqni qo’llash akti zarur bo’ladi. Bunday aktlar sudning qarori. Ma'muriyat buyrugi bo’lishi mumkin. Aybsizilk prezumtsiyasi. Gumon qilinuvchi, ayblanuvchi yoki sudlanuvchi uning jinoyat sodir etishda aybdorligi qonunda nazarda to’tilgan tartibda iisbotlangunga va qonunda kuchga kirgan sud xukmi bilan aniqlangunga qadar aybsiz hisoblandi. Gumon qilinuvchi, ayblanuvchi yoki sudlanuvchi o’zining aybsizligini isbotlab berishi shart emas. Aybdorlikka oid barcha shubxalar, basharti ularni bartaraf etish imkoniyatlari tugagan bo’lsa, gumon qilinuvchi, ayblanuvchi yoki sudlanuvchining foydasiga hal qilinishi lozim. Qonun
82
qo’llanilayotganda kelib chiqadigan shubxalar gumon qilinuvchining, ayblanuvchining, sudlanuvchining foydasiga xal qilinishi kerak. Fuqaroning aybsizilk prezumtsiyasi - shaxsning xuquq va erkinliklarini mustaxkam kafolatidir. O’zbekiston Respublikasi Konstituttsiyasi aybsizilk prezumtsiyasi o’zining ifodasini topgan bo’lib, unda jumladan, shunday deyiladi : " Jinoyat sodir etigan likda ayblanayotgan xar bir shaxsning ishi sudda qonuniy tartibda, oshkora ko’rib chiqilib, uning aybi aniqlanmaguncha u aybdor hisoblanmaydi. Sudda ayblanayotgan shaxsga o’zini ximoya qilish uchun barcha sharoitlar ta'minlab beriladi…" Bu masala O’zbekiston Respublikasi jinoyat - protsessual kodeksining 23 - moddasida o’zining yorqin ifodasini topgan. Yuridik javobgarlik va qilmishning xuquqga xilofligini istisno qiluvchi xolatlar mavjud bo’lib, ularga qo’yidagilar kiradi : Aqlinorosolik (shaxs o’zining xarakterlariga xisobot bermaydigan xollarda); Zaruriy mudofaa (shaxs, jamiyat, davlat manfaatlar ximoyasidan kelib chiqib, zarar yetkazuviga nisbatan zaruriy mudofaa doirasida qarshilik kursatish yoki zarar yetkazish); Oxirgi zaruriyat (shaxs, jamiyat, davlat manfaatlari xavf tugdiradigan, bu xavfni oldini oltshga qaratilgan choralar doirasidagi xarakatlar); Ijtimoiy xavflilik darajasi bo’lmagan xuquqbo’zarliklar sodir etilganda; Kazus va x. HUQUQIY ONG VA HUQUQIY MADANIYAT. Darsning maqsadi: Talabalarda qonyniylik va huquqiy tartibot, qonunchilik tamoyillari, vazifasi kafolatlari to’g’risida bilim va tushunchalar berish. Talabalarda konstitutsiya va qonunlarga nisbatan e’tiqodni shaklantirish.
chizmasi. Asosiy so’z va tayanch tushunchalar: Huquqiy ong, huquqiy madaniyat, huquqiy psixologiya. Qonunuylik, maqsadga muvofiqlik, R ye j a: 1.Huquqiy ong va uning tuzilishi. 2.Huquqiy ongni rivojlantirishda huquqiy madaniyat va huquqiy tarbiyaning roli.
1.Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. T.: O’zbekiston, 1994. 47-bet 2.Karimov I.A. O’zbekiston: bozor mynosabftlariga o’tishning o’ziga xos yoli.T. O’zbekiston 1993, 63-bet 2.Karimov I.A. Bunyodkorlik yo’lidan T. O’zbekiston, 1996. 3.Karimow I.A. O’zbekiston- bozor iqtisodiyotiga o’tishning o’ziga hos yoli. T. 1994, 3.A. Temyr Temyr tuzuklari. T. Fan 1992, 4. Tojihonov Y. Huquqiy mafkura va qonunga itoatkorlik. T. 1995 . 5. Boboyew H.B,Odilqoriyev H. T.Davlat ua huquq nazariyasi. T. «Iqtisodiyot va huquq dunyosi» 2000 y
6. Konstitsiya ua qonunlar ustunligi- O’zbekiston taraqqiyotining kafolati. (1999 yil 17 noyabr ilmiy amaliy konferentsiya materiallari) T., “Adolat” 2000 y. 7. Saidov A. Tojinonov U. Huquq nazariyasi. T. Adolat. 2001 y. 8. Saidov A. Tojinonov U. Huquqiy madaniyat nazariyasi. T.IIB. “Akademiya”, 1998. R ye j a: 1.Huquqiy ong va uning tuzilishi. 2.Huquqiy ongni rivojlantirishda huquqiy madaniyat va huquqiy tarbiyaning roli. Huquqiy ong bu jamiyatda kishilarning huquq to’-risidagi qarashlaridir, chunki huquqiy normalar jamiyatning iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotida kishilar o’rtasida turli ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda muhim rol o’ynaydi.Huquq normalari bilan ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda huquqiy ong ya’ni kishilarning huquqni bilishligi, huquq
83
normalarini bajarishligin katta ahamiyatga egadir.Huquqiy ong jamiyatda ijtimoiy ongning boshqa shakllaridan – falsafa, siyosat, din, axloqdan farq qiladi. U jamiyatda ijtimoiy ongning maxsus shakli bo’lib hisoblanadi, chunki huquqiy ong keng tushuncha bo’lib, jamiyatda huquqiy normalarni qabul qilish, ularni turmushda qo’llash, huquq to’-0risida bilimlarning, ya’ni huquqiy madaniyat va huquqiy tarbiya to’-risidagi murakkab ijtimoiy vazifalarni o’z ichiga oladi. Huquqiy ong huquq bilan uzviy ravishda bo-liq.Huquqiy ong va huquqning munosabatlari uning quyidagi xususiyatlarida namoyon bo’ladi:
jamiyatda huquqiy ong qonun va boshqa huquq normalarini qabul qilishda turli –oyalarni rivojlantirishda, ularni qabul qilishda muhim rol o’ynaydi.
Jamiyatda huquqiy ong barcha fuqarolarning, davlat organlarini, ayniqsa huquqni muhofazo’a qiluvchi idoralar, sud , prokuratura, ichki ishlar idoralari, milliy xavfsizlik xizmati, adliya organlari va mansabdor shaxslarni huquqni hayotda to’-ri qo’llash uchun ular bilan turli ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda muhim ahamiyatga ega.
Jamiyatda huquqiy ong amadlagi davlatning harakatda bo’lgan huquqning huquqiy me’yorlarini tartibga solishda, kodifikatsiya qilishda muhim rol o’ynaydi.
Jamiyatda huquqiy ong boshqa ijtimoiy ong shakllaridan huquq, majburiyat, burch, huquqbuzarlik va unga qo’llaniladigan jazo choralari bilan farq qiladi. Huquqiy ong davlatning huquqiy normalarni qabul qilish, huquqiy tashabbuskorlik faoliyatini amalga oshirishda, huquqiy normalarni turmushda qo’llashda ular bilan kishilar o’rtasidagi turli ijtimoiy munosabatlarni tarbibga solishda katta ahamiyatga ega. CHunki davlat miyyosidagi har qanday qonun va boshqa huquqiy normalar qabul qilishdan oldin huquqshunos mutaxassislar tomonidan o’rganilib chiqiladi. SHuning uchun huquqshunoslar siyosat va amaliyotni yaxshi bilsa, qabul qilinadigan huquq me’yorlari shunchalik mustahkam bo’ladi. O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan so’ng fuqarolarning huquqiy ongliligi natijasida, huqushunos olimlarning faol ishtirokida bozor iqtisodiyotining huquqiy asosini yaratuvchi ko’pgina qonunlar, Kodekslar qabul qilindi. Huquqiy ong huquq to’-risidagi kishilarning qarashlarini o’rgatar ekan, u o’zining tuzilishiga egadir, ya’ni huquiy mafkura va huquqiy psixologiyadan iborat. Huquqiy mafkura deganda, jamiyatdagi turli sinflarning, tabaqa millat va elatlarning huquq to’- risidagi qarashlari tushuniladi. Jamiyatda qabul qilinadigan davlatning asosiy qonuni Konstitutsiya va boshqa qonunlar, huquqiy normalar jamiyatdagi millatlar va elatlar manfaati nuqtai nazaridan qabul qilinadi. Huquqiy mafkura har bir davlatda huquqdan tashqari, huquqshunoslik fanlarini ham o’z ichiga oladi. Huquqi ypsixologiya deb jamiyatdagi har bir kishining huquq to’-risidagi qarashlari, bilimlari tushuniladi. Uning paydo bo’lishi va rivojlanishida jamiyatdagi barcha ijtimoiy guruhlar va kishilar qatnashadi. SHuning uchun huquqiy mafkura va huquqiy psixologiya bir biri bilan bo-liqdir. Jamiyatda huquqiy ongni rivojlantirishda, huquqiy normalarni qabul qilishda huquqiy mafkura asosiy hal qiluvchi rol o’ynaydi.CHunki huquqiy mafkurajamiyatdagi huquqiy ustqarmaning mavjudligini, talabga javob berishini, huquqiy normalarning kishilar o’rtasidagi turli ijtimoiy munosabatlarni tartibga solib mustahkamlashga va rivojlantirishga katta yordam beradi. Huquqiy psixoloigya huquqiy mafkurani ta’minlab turuvchi ozuqadir.CHunki u huquq to’-risida alohida shaxslarni va jamoatchilikning huquqiy ongidan tashkil topgan. Huquqiy madaniyat kishilarning huquq to’-risidagi bilimga , qonunga bo’lgan hurmati, huquqiy me’yorlarni bajarishi, ularga amal qilmaganda huquqbuzarliklar sodir qilinsa, tegishli jazo choralari olishiga aytiladi. O’zbekistonda demokratik huquqiy davlatni shakllantirish jamiyat, mansabdor shaxslar va fuqarolarning huquqiy madaniyatini oshirishni talab qiladi. SHuning uchun huquqiy davlatning muhim beligsi- bu huquqiy madanyatdir.O’zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o’tishi turli demokratik islohotlarni o’tkazishlarni talab qiladi. Bu esa fuqarolarning huquqiy ongi va huquqiy madaniyatini rivojlantirishni talab qiladi.Huquqiy madaniyat umuminsoniy madaniyatning bir qismi hisoblanadi. Unda kishilar qanchalik madaniyatli bo’lsa, qanchalik huquq normalari va
84
qonunlarni bilsa, yuridik adabiyotlarni bilib ularga amal qilsa, shunchalik huquq buzilishi kam bo’ladi. SHuning uchun respublikamizda kishilarning huquqiy madaniyatini oshirishga katta e’tibor berilmoqda. Jumladan, Oliy Majlisnnig !X sessiyasi jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish to’- risida dastur qabul qildi. Bu dasturda mamlakat miqyosda aholining huquqiy madaniyatini rivojlantirish va , huquqiy savodxonligini oshirish, huquqiy tarbiyani yaxshilash, yuridik adabiyotlarni ko’paytirish, xalqning yuridik sohada bilimlarini oshirishga katta e’tibor berib, kishilarni huquqiy ongini rivojlantirish masalasi qo’yildi. Bu borada O’zbekiston respublikasining hozirgi bozor iqtisodiyoti munosabatlariga o’tish davrida huquqiy demokratik davlat qurishda, qonunchilikni mustahkamlashda va turli ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy islohotlar o’tkazish uchun aholini huquqiy jihatdan tarbiyalash va huquqiy madaniyatini rivojlantirish muhim rol o’ynadi. SHuning uchun hukumat tomonidan huquqiy tarbiyani yaxshilash, huquqshunos kadrlarni tarbiyalash va jamoatchilik fikrini o’rganish ishini yaxshilash haqida maxsus farmonlar qabul qilindi. Bu farmonlarda Respublika miqyosida aholini huquqiy tarbiyalash va huquqiy madaniyatin oshirish davlat siyosatining asosiy yo’nalishlaridan biri deb belgilandi. SHu Faromnga asosan respublika miqyosida huquqiy tar-ibotni amalga oshirish uchun ToshDYUI huzurida huquqiy ma’rifat markazi tuzildi. Bu markazning bo’limlari viloyatlar adliya boshqarmalari huzurida tuzildi. Markazning vazifalari isfatida mamlakatda huquqiy ta’lim, tarbiya va huquqiy madaniyatga e’tibor berib, aholining huquqiy ongini rivojlantirish masalalari qo’yildi. QONUNIYLIK VA HUQUQIY TARTIBOT. Darsning maqsadi: Talabalarda qonyniylik va huquqiy tartibot, qonunchilik tamoyillari, vazifasi kafolatlari to’g’risida bilim va tushunchalar berish. Talabalarda konstitutsiya va qonunlarga nisbatan e’tiqodni shaklantirish.
chizmasi. Asosiy so’z va tayanch tushunchalar: Qonunuylik,maqsadga muvofiqlik, Iqtisodiy kafolat, ijtimoiy kafolat, huquqiy kafolat, ma’naviy kafolat. Reja: 1. Qonuniylik va huquqiy tartibot tushunchasi 2. Qonuniylik va huquqiy tartibot kafolatlari, ularni ta’minlash usullari. 3. Qonuniylik va huquqiy tartibotni mustahkamlashda huquqni muhofaza qiluvchi organlarning roli.
1.Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. T.: O’zbekiston, 1994. 47-bet 2.Karimov I.A. O’zbekiston: bozor mynosabftlariga o’tishning o’ziga xos yoli.T. O’zbekiston 1993 2.Karimov I.A. Bunyodkorlik yo’lidan T. O’zbekiston, 1996. 179-bet 3.Karimow I.A. O’zbekiston- bozor iqtisodiyotiga o’tishning o’ziga hos yoli. T. 1994. 3.A. Temyr Temyr to’zyklari. T. Fan 1992, 9-bet 4. Tojihonov Y. Huquqiy mafko’ra va qonunga itoatkorlik. T. 1995 . 5. Boboyew H.B,Odilqoriyev H. T.Davlat ua huquq nazariyasi. T. «Iqtisodiyot va huquq dunyosi» 2000 y 6. Konstitsiya ua qonunlar ustunligi- O’zbekiston taraqqiyotining kafolati. (1999 yil 17 noyabr ilmiy amaliy konferentsiya materiallari) T., “Adolat” 2000 y. 7. Saidov A. Tojinonov U. Huquq nazariyasi. T. Adolat. 2001 y. 8. Saidov A. Tojinonov U. Huquqiy madaniyat nazariyasi. T.IIB. “Akademiya”, 1998.
Qonuniylik Qonuniylik bu O’zbekiston Respublikasida barcha davlat organlari, jamoat birlashmalari, huquqiy hujjatlarning aniq va ogishmay bajarilishidir. Qonuniylikning asosiy vazifasi- O’zbekistonning ijtimoiy va davlat tuzimini mustahkamlash, bozor iqtisodini siyosatiga utish uchun mulkni turli shakllarini qo’riqlash, fukoralarning huquq va burchlarini mustahkamlashdir.
85
1. Jamiyatda qonuniylik ikki hil ma’noda-aholining davlat tamonidan bajarilishi talab qilinadigan qonun-qoidalar tushuniladi. Bularga davlat tamonidan chiqarilgan konstitnsion va boshqa amaldagi qonunlar, barcha normatuv huquqiy hujjatlar kiradi. Tor manoda aytganda, qonuniylik davlat organlarining ish faoliyatida qonunlarga va boshqa normatuv huquqiy hujjatlarga amal q’ilishi kerak. Chunki O’zbekiston Respublikasida barcha davlat organlari, mansabdor shahslar, jamoat birlashmalari, fuqarolar Konstututsiya va qonunlarga asosan ish ko’radilar. Mamlakatda fuqarolik jamiyatini hamda xuquqiy davlatni shakllantirish o’z navbatida jamiyatning sifatli yangi pogona (axvol) ga erishishini. Jumladan, xuquq tizimi qonuniylik va xuquqiy tartibotning ham boshqa yangi bosqichiga erishmokligini talab etadi. 2. qonuniylik va xuquqiy tartibot xuquqdan va uni tatbiql etishdan ajralmagan bo’lib, xuquqni tartibga solish solish mexanizimida ularning alokasini o’rganish nazariy izlanishlarning dikkat markazida edi. Bugungi kunda qonuniylik tushunchasi masalasida olimlar o’rtasida ancha baxs va tortishuvlar mavjud (P. A. Fefelov, N.V. Kro`lenko, N. G. Aliksandrov, P. ye. Nedbay, L. M. Ribinovich). Bu to’g’risidagi jami fikrlarni umumlashtirib qonuniylikni quyidagcha talqin etish mumkin: Qonuniylik – bu qonunlar va qonun osti aktlari barcha sub'ektlar tomonidan amal qilinishidir (A. V. Molkko, 109 s.).Yoki qonuniylik – xuquq normalarini barchalar (sub'ekti) tomonidan birgalikda aniq va so’zsiz tadik etilishiga qaratilgan jamiyat hamda davlatning talabidir (S. A. Kamarov, 271 s). Qonuniylikni asosiy yurituvchisi bo’lib kishilarning (V. V. Lazerev, 220 s.) faoliyati (xulqi) xisoblanadi. Bu yerda kishilarning faoliyati qonuniylikning xususiyatlari normativ yoki xuquqni qo’llash xujjatlarini to’g’ri qabul qilishda va qo’llashda namoyon bo’lishini belgilab beradi. Chunki, bu xujjatlar (va munosabatlar)ning qonuniyligi yoki noqonuniyligi katta ahamiyatga ega. Jumladan, ba'zi normativ aktlarning aniq qonuniyligi (Konstitutsiyaga xilof qonun va normativ aktla r) SSSRda 30-50 yillarda asosiz ravishdagi repressiyaga sababchi bo’lgan. Qonuniylikning moxiyati (mazmuni) kup jixatdan uning tarkibidagi sub'ektlarga bog’liqdir. Ya'ni, ba'zi olimlarning fikricha, sub'ektlar tarkibioga ijtimoiy munosabatlar ishtirokchilarining barchasi kirishsa(davlat, uning organlari, jamoiat tashkilotlari, shaxslar, fuqarolar va boshqalar.)ba'zi olimlar bu sub'ektlar doirasidagi fuqarolarni chiqarib tashlaydilar yoki ba'zi hollarda jamoat tashkilotlarini bu tarkibiga kirishtirmaydi. Shunday qilib, qonuniylikning sub'ektlar doirasini kiskartirish, uning umumiylik va umummajburilik goyaasini bo’zadi, qonun oldidagi barchaning tengligi printsipi bo’ziladi, amalda qonuniylik rejimini pasayishi (susayishigsha) olib keladi (masalan Stalinning shaxsiga siginish davrida zurovonlik va qonunsizlikka olib kelgan bo’lsa, turgunlik yillarida korruptsiyaning rivojlanishiga sabab bo’ldi). qonuniylik uchun 2 tomonning bo’linishi (A. V. Molkko, 109 s.).zarur: - adolatli, ilmiy asoslangan, qonunlarning bo’lishi (moxiyat jixatidan); - ularni bajarilishi, aksincha eng yetuk qonunlar borligi ham kamlik qiladi (rasmiy tomoni) Huquqiy ijtimoiy munosabatlarning regulyatori sifatida o’z funktsiyalarini ijtimoiy amliyotda xuquq normalariga amal qilish, bajarish, foydalanish va ularni qo’llash jarayonlari orqali bajaradi, shuning uchun ham qonuniylik toki xuquqlarning xuquqiy rejimi bo’lib xisoblanadi. Qonuniylik printsiplariga quyidagilar kiradi : 1. Qonuniylikning birligi (normativ aktlarni tushunish va qo’llash mamlakatning butun teritoriyasida (xdudi) bir xila bo’lishi zarur); 2. konstitutsiya va qonunning ustunligi (Konstitutsiya va qonunlarga boshqa barcha individual xuquqiy aktlarning buysunishi; qanday va kanaka organ tomonidan chiqarilishidan kat'iy nazar, agar u akt qonunga xilof bo’lsa, qonuniylikning bo’zilishi xisoblanadi); 3. fuqarolarning xuquq va erkinliklarini kafolati: bir tomondan, qonuniyliksiz fuqarolarning xuquq va erkinliklari tatbiql etilishi mumkin emas, qonuniylik ularning kafolai bo’lib xizmat qiladi, ikkinchi tomondan, xuquq va erkinliklarning o’zi va ularning mavjudligi yoki amalga oshishi qonuniylikning axvolini va jamiyatda demokratiyaning kursatkichi bo’lib xisoblanadi; 86
4. qonuniylikning madaniyat bilan bog’liqligi (jamiyat va mansabdor shaxslarning madaniyat darajasiga qonuniylikning axvoli bog’liqdir va aksincha qonunchilikga amal qilish jamiyat madaniyat darajasi kursatkichining asosiy shartlaridan biri bo’lib xisoblanadi). 5. qonuniylikning maqsadga muvofiqligi bilan bog’liqligi (maqsadga muvofiqligi bilan qonuniylikning karama - qarshiligiga yo’l kuymaslik: maqsadga muvofiqligini vaj qilib qonun cheklab utmaslik, u qonun ramkasida bo’lishi zarur). Qonuniylik va huquqiy tartibotni ta'minlash asosiy ko’roli sifatida yuridik ilmda kafolat va qonunchilikni ta'minlash usullari tushuniladi. Kafolat - bu qonun va qonun osti aktlarini amal qilishini ta'minlovchi, fuqarolar xuquqlarini hamda davlat va jamiyating manfaatlarini tusiklarsiz amalga oshiruvchi ko’rol (usul, yo’l) yoki shartlardir (sharoitlar). Yoki kafolat deganda jamiyatning yashashi (mavjud bo’lishi) uchun zarur ob'ektiv shart - sharoitlarni, yoki barcha sub'ektlar uchun bajarilishi shart bo’lgan xuquq normalarining davlat va jamiyat tomonidan ishlab chiqilgan maxsus usullar (ko’rollar) dir. Karolatning quyidagi turlari ajratiladi : Sotsial - iqtisodiy (bu jamiyatning iqtisodiy rivojlanish darajasi, mulkchilikning turli shakllari, iqtisodiy erkinlik va b.);
Download 1.38 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|