Nazariy materiallar 1- mavzu: kirish. O’simliklarni himoya qilish fanining maqsadi va vazifasi

Tur - Katta g’o’za biti – Asyrfhos gossypii Mordy.
Oila – Bitlar- Aphididae.
Turkum – Teng qanotlilar – Homoptera.

Katta g’o’za biti 2-3,5 mm keladi. Barcha rivojlanish bosqichlarida ko’kish yoki sarg’ish rangli bo’ladi.


Tur – Kuzgi tunlam – Agrotis segetum Schiff
Oila – Tunlamlar - Nostuidae
Turkum- Tangacha qanotlilar – Lepidoptera
Kuzgi tunlam qanotlarini yozganda 40 mm ga yetadi.Oldingi qanoti sarg’ish-kulrang, orqa qanoti oq tusda. Oldingi qanoti asosiga yaqin joyida ponasimon qoramtir dog’i, qanotining markazida yumaloq va yuqorirog’ida bo’yraksimon dog’i bor.
Qanotlarini yozganda 30-40 mm keladi.Tanasining uzunligi 12-20 mm ga boradi.Oldingi qanotlari markazida yumaloq, yuqorirog’ida bittadan loviyasimon qora dog’i bor. Orqa qanotlari o’rtasida rangli oysimon dog’i bor. To’la o’zgaruvchan hasharot bo’lib, tuxumini o’simlikni o’suv nuqtalari va gul asosiga qo’yadi.

Tur ––Karadrina - Spodoptera exigua Hb.
Oila – Tunlamlar –Nostuidae.
Turkum – Tangacha qanotlilar – Lepidoptera.





Karadrinaning voyaga yetgan qurtlari 2,5-3 sm ga yetadi. Qurtlarning bosh qismi qo’ng’ir rangli, tanasi esa och-yashildan qoramtir ranggacha bo’ladi.G’umbagi 13 mm qo’ng’ir rangda. G’umbagining keyingi uchida alohida bo’rtmachaga joylashgan qorincha tomonga qayrilib turadigan ikkita tikani bor, shu bo’rtmacha ustiga keyinroqda yana ikkita tikancha joylashgan. Karadrina g’umbagi tuproqning 5 sm gacha chuqurligida tuproqdan yasalgan uyada bo’ladi.
14-MAVZU: Boshoqli, don-dukkakli ekinlar va beda zararkunandalari va ularga qarshi kurash
Reja:
1.Boshoqli don, sholi ekinlari zararli organizmlari.
2.Bug’doy, sholi ekinlari zararkunanda va kasalliklari, hamda kurash choralari.
3.Bug’doy, sholi ekinlari ekilgan dalalarda begona o’tlarga qo’llaniladigan gerbitsidlar.
4.Bug’doy, sholi ekinlari zararli organizmlariga uyg’unlashgan kurashni qo’llash.

O’zbekiston Respublikasi qishloq xo’jaligi oldiga aholini don bilan to’la ta’minlash vazifasi qo’yilgan.

Respublika mustaqillikka erishganidan keyin respublikaning g’alla mustaqilligiga erishish, don mahsulotlariga bo’lgan talab-ehtiyojini respublikaning o’zida yetishtirilgan hosil hisobiga qondirish muhim strategik vazifaga aylandi. Keyingi yillarda g’allachilikni ustivor sur’atlarda rivojlantirish bo’yicha katta amaliy ishlar bajarildi, g’allachilik, paxtachilik qatorida birinchi darajali tarmoqqa aylandi. 2010 yil 6,130 mln. tonna g’alla tayyorlandi. 1996 yilda g’alla maydonlari 1700 ming gektarni (uning 1200 ming ga sug’oriladigan yerlarda) tashkil etdi.
- ixtisoslashtirilgan almashlab ekishni iloji boricha ko’proq asosiy ekinlar bilan ta’minlash;
- o’g’itga talabchan yuqori hosilli intensiv tipdagi navlarni ekish;
- tarkibida elementlar balansi saqlangan holda yuqori miqdorda o’g’itlarni g’alla maydonlariga kiritish;
- dehqonchilikda tuprok himoyasi tizimini qo’llash;
- yuksak dehqonchilik madaniyati, agrotexnika talablarini sifatli va o’z vaqtida bajarish, jumladan, ekishda yuqori sifatlt urug’lardan foydalanish.
YUqorida keltirilgan usullardan dastlabki to’rttasini qo’llash odatda fitosanitariya vaziyatini yomonlashtiradi, ekinlarga kasallik, zararkunanda va begona o’tlarning ta’sirini kuchaytiradi. Natijada ular hosilni kamaytiruvchi asosiy omilga aylanadilar. Hisoblarga qaraganda jahonda zararli organizmlar faoliyatidan qishloq xo’jalik ekinlarining 30 % dan ortiq hosili yo’qotiladi. SHuning uchun ham intensiv texnologiya qo’llanishining oltinchi muhim sharti, o’simliklar himoyasida kimyoviy himoya vositalaridin keng foydalanish, jumladan, fungitsidlar, insektitsidlar va gerbitsidlarni samarali qo’llashni ta’minlashdir.
Don va don dukkakli ekinzorlarda qorakuya, ildiz va poya chirishi, kulrang chirish, gelmintosporioz, fuzarioz, prikulyarioz, peronsporoz, oq chirish, zang va antraknoz kasalliklari uchrab zararlaydi. G’alla ekinlaridan yuqori hosil olish uchun yalpi rivojlangan yillari hosildorlikni keskin pasaytiruvchi zararkunanda va kasalliklarga alohida e’tibor berish kerak.
Agar bahorgi namgarchilik cho’zilsa, shudring tushish, maydalab yomg’ir yog’ish, tuman kuzatilsa, boshoqlilar bitining yalpi ko’payishi naychalash bosqichi (aprelning oxiri mayning boshi) ga to’g’ri keladi. Bit shirasini so’rib, barg shapalog’ini rangsizlantiradi, yaproq sarg’ayadi, qurib qoladi, o’simlik fiziologiyasi buziladi. Kuchli zararlangan o’simlik boshoqlamaydi, agar boshoqlar chiqarib qolganida ham boshog’i qurishga moyil yoki puch bo’ladi.
Tuplanish bosqichida g’alla ekinlarini shuningdek, O’zbekiston sharoitida tuproqda yetuk to’dasi (qo’ng’izi) qishlovchi shilimshiqqurt zararlaydi hamda g’allazorlarda aprelda (harorat 16-20°S bo’lganda) paydo bo’ladi. Zararkunanda cho’zinchoq, uzun teshik hosil qilgan holda yosh boshoqlilarning bargi bilan oziqlanadi. Bu davrda urg’ochilarida tuxum mahsuloti (7-15 mayda) yetiladi. Qo’ng’izlar bargga qatoriga 3-7 donadan tuxum qo’yadi. Urg’ochi qo’ng’izlar serpupgg bo’lib, 120-200 dona tuxum qoldiradi. 12-15 kun o’tgach lichinkalar paydo bo’ladi, bargning butun yashil qismini qirtishlagan holda u bilan oziqlanadi (12-14 kun). Zararlangan barg biroz quriydi, hammasi o’simliklarning o’sishi 2-2,5 hafta kechikadi, hosildorlik 21-25, don massasi esa 11,3-14,4 foizga pasayadi. Zararlangan o’simliklardan hosil yig’ishtirib olinganda non pishirish nuqtai nazaridan sifati yomonlashadi. YAlpisiga zararlanganda 27,6 % gacha hosil yo’qotiladi.
Kasallik va zararkunandalarga qarshi kimyoviy kurashda g’allani o’suv davrida qo’yidagi pestitsidlarni: 25 % li e.k. Detsis 0,25 l/ga yoki 50 % li e.k. karbofos (0,5-1,2 l/ga) yoxud 30% li k.e.benzofosfat (0,5-1,2 l/ga) yoki bo’lmasa 25 % li k.e.sumitsidin (0,2 l/ga), 25 % li n.k. bayletondan (1,5 kg/ga) yoki 25 % li tiltdan (0,5 l/ga) qo’shib qo’llash mumkin.
Mazkur tadbirlarni o’tkazish butun vegetatsiya davri davomida hosilni saqlashga yordam beradi.
Ekinzorlarda bir yillik begona o’tlardan kurmak, shamak, itqo’noq, oq sho’ra, eshak sho’ra, qora ituzum, semiz o’t, qoqi o’t va ko’p yilliklardan salomalaykum, ajrik, g’umay, qo’ypechak, kakra kabilar zarar keltiradi.
Bazagran -48 % suvli eritmali sistemali ta’siriga ega. Ayniqsa begona o’tlarning qo’ypechak, sho’ra, olabuta, ituzum kabi ko’pgina o’tlarga samarali ta’sir etadi. Bug’doy javdar va arpadagi bir yillik ikki pallali begona o’tlarga qarshi (bahorda) ekinlarga 3-4 l/ga, sholidagi hilolga 2-4 l/ga, don va makkajo’xoridagi begona o’tlarga 3-4 l/ga 3-4 barg chiqarganidan keyin purkaladi.
Banvel 48 % suvli eritma, 0,5-0,8 l/ga bug’doy, javdar, arpa, sulidagi begona o’tlarga bachkilash vaqtida qo’llaniladi.
Ordram sistemali ta’sir qiladi, 60 % k.e. qo’llaniladi. SHolini ekishgacha 5-10 l/ga yoki 2-3 ta barg chiqargancha ekinzorga 5,6-8,3 l/ga purkaladi.
Propanid 30 % k.e. 16,7-30 l/ga bir mallali boshoqli begona o’tlarga qarshi qo’llaniladi, sholi 1-4 ta barg chiqarganida ishlov beriladi. SHoliga Londaks 60 %k.o. suv, 80-100 gr/ga, o’suv davrida purkaladi. Agrodrom 72 %em.k., 5-10 l/ga tariqsimon begona o’tlarga. Agrompr 36 F 36 %em.k., 14-25,0 l/ga tariqsimon begona o’tlarga. Sirius 10 % n.kuk., 0,1-0,2 kg/ga, 4-6 barg chiqargidida purkaladi. Fatset 25 % suv.k., 1,8 l/ga, 3-4 barg chiqarganida.
Pardner 22,5 % kontakt ta’sirli makkajo’xornda ikki pallali bir yillik begona o’tlarga qarshi utlarning bo’yi 10-15 sm ga yetganida ekinzorga purkaladi. Kuzgi bug’doy bachkilanganida 1,5 l/ga qo’llaniladi.
Savollar:
1.G’allasholi ekinlaridagi asosiyqo’llaniladigan insektitsidlar?
2.G’alla,sholiekinlaridagikasalliklargaqo’llaniladigan fungitsidlar?
3.G’alla, sholi ichidagi begona o’tlarga qarshi qo’llaniladigan gerbitsidlar?
4.Uyg’unlashgan kurash choralarini qo’llash jarayoni?