Neft va gaz tarkibini fizik-kimyoviy usullarda

8.1–jadval

MHD asosiy tumanlaridagi tipik neftlar alkanlar tarkibi

Neftli

350 ^0S gacha

Parafin

28–200 ^0S fraksiyada hisob–

davlatlar

haydaladiga

miqdori, %

langan alkanlar miqdori

n fraksiya

yigʻindisi, %

unumi, %

Normal

Tarmoqlangan

holatdagi

holatdagi

Oʻzbekiston

42–55

yuqori

50

– 60

parafinli

Azarbaydjan

38–59

0,32–0,96

27 gacha

23 gacha

Belarusiya

40,2–59,3

6,0

n–alkanlar

koʻp uchraydi

Tatariston

40–47

–

55–69

Qozoqiston

30–50

9,0–29

20–58

Mangishlak

Neftda oʻrtacha molekulali massali fraksiya miqdori ortishi bilan ulardagi alkanlar miqdori kamayadi. 200–300 ⁰S oraligʻida haydaladigan oʻrtacha fraksiya, ular odatda 55,0– 61,0 % (kam boʻlmagan), 500 ⁰S da esa qoida boʻyicha bu uglevodorodlar mikdori 19,0–5,0 % gacha kamayadi. Mangʻishlak yarim orolida yuqori parafinli neft bundan istisno, yaʼni bunga kirmaydi. Shunday qilib, Uzensk neftida tempertura ortishi bilan fraksiyalarni ajratish, uglevodorodlarning miqdori ortishi, ogʻir fraksiyalarda esa doimo kamayishi namoyon boʻladi.

Neftdagi alkanlar mikdori konning joylashgan oʻrniga ham bogʻliq. Masalan keng fraksiyada 300 ⁰S gacha ularning miqdori Mangishlak neftida 88 % gacha, Sibir neftida 53,71 % gacha, Tataristonda 55 % va Boku neftida 30–40 % gacha yetadi. Yuqori fraksiya neft alkanlari parafinlar, gohida serezin qattiq modda hisoblanadi.

Neft alkanlari normal va tarmoqlangan tuzilishli izomerlar holida boʻladi, ularning nisbiy miqdori neft turiga bogʻliq. Shunday qilib, neftda alkanlarni keng oraliqda oʻzgarishlari gohida 50 % ni tashkil etadi va bu koʻproq izomerlar miqdoriga bogʻliq, ayniqsa ikki holatda joylashgan metil guruhli izomerlar joylashgani koʻproq. Uchinchi holatda oʻrinbosar saqlagan izomerlar miqdori bir muncha past. Mono – almashingan izomerlar ichida ikki yoki uch holatda oʻrinbosarlar joylashgan izomerlar asosiy miqdorni tashkil etadi. Bir uglerod atomida ikki almashingan izomerlar keng tarqalmagan, simmetrik tuzilishga ega izomerlar miqdori ortiq boʻladi. Shuningdek, yon zanjiri metil guruhiga nisbatan uzun boʻlgan alkanlarning izomerlari oz miqdorda mavjud ekanligi aniqlandi. Bu qoidadan istisno ravishda, masalan, Rossiyaning Krasnodar oʻlkasidagi Anastashev nefti va Neften

~183~

Kamni neft konlarida kuchli tarmoqlangan uglevodorodlar topildi, hozirgi vaqtda Anastashev neftida geksan, geptan va oktan amalda uchramaydi.
Neften tabiatli neftlar asosan 75 % izo– tuzilishli alkanlarni saqlaydi. Jirnovsk nefti benzinida tarmoqlangan uglevodorodlar uchida 2–almashinganlari tajribada aniqlandi. Jirnovs neftida oddiy sikloalkanlar (siklopentan va siklogeksan) uchramaydi.

Neften kamni koni neftidan olingan benzinda topilgan hamma alkanlarni yarmidan kami uchlamchi uglerod atomini saqlagan, tarmoqlangan alkanlar qismiga, soʻngra ikki almashingan uglevodorodlarga, uch almashinganiga juda kam qismi toʻgʻri keladi.

Neftning turli fraksiyalarida tarmoqlangan alkanlar tekis taqsimlanmagan. Masalan, AQSH ning Ponka–Siti neftida 50 % S₆–S₁₀ fraksiya miqdoriga, 32,2 % esa S_11–S₁₇ fraksiyaga, faqat 10,8 % – S₁₈ –S₂₅ fraksiyaga toʻgʻri keladi Bu neftda tarmoqlangan alkanlar yigʻindisiga nisbatan hisoblaganda S₂₆ –S₃₈ uglevodorodlar 5,9 % ni tashkil etadi.

Ponka–Siti nefti 140–180 ⁰S haroratda haydaladigan fraksiya– sidagi uglevodorodlar individual tarkibi yangi usullarda oʻrganildi. Alkanlar va sikloalkanlardan 49 tasi ajratib olindi va identifikatsiya qilindi, ular hamma uglevodorodlarni 84 % ini yoki neftni 10 % ga hisoblaganda undan tashqari 12 ta mumkin boʻlgandan 6 ta 2,4–, 2,5–, 2,6–, 3,4–, 4,4–, 4,5– dimetiloktan borligi aniqlandi. Qolgan 6 ta 2,2–, 2,3–, 3,3–, 3,5– va 3,6– dimetiloktan neft tarkibida juda kam miqdorda uchraydi. Neft ikkita uglevodorodni 2,6– dimetiloktan va 2– metil– 3– propil geksanni (0,55 va 0,64 %) odatdagidan koʻp miqdorda saqlaydi. Ularning birinchisi atsiklik izoprenoidlar analogini gidridlab olish mumkin, ikkinchisini monotsiklik terpen – silʼvitrindan olish mumkin. Boshqa uglevodorodlarga nisbatan ularni har birini miqdori foizning yuzdan bir qismidan oshmaydi.

Juda katta gaz konlari Kanada, Buyuk Britaniya, Norvegiya, Fransiya, Pokiston, Eron va boshqa davlatlarda, nihoyatda katta konlar Niderlandiyada (Graningel), Aljirda (Xassiriyel), Eronda (Pazenun, Pore, Kangan) joylashgan. Qator katta neft konlari Meksikada (Bormedus, Nikomtanek) ochildi, ularda erigan gaz va gazokondensatni katta qoʻri mavjud.

Gaz sanoati xom ashyo bazasi yaratish 1950– yillarda Ukraina, Shimoliy Kavkaz, Oʻzbekistondagi Fargʻona konlari hisobiga gaz qazib chiqarish oʻsib bordi. Ukrainada Shebelinsk, Shimoliy Stavropolʼ, Oʻzbekistonda Gazli konlari kabi qator katta konlar ochildi. Bu vaqtda Gʻarbiy Sibir va Yakutiyadagi birinchi dastlabki konlar ochildi. Sharqiy Sibirdagi Urengoy koni tabiiy gazga boy kon hisoblanadi. Bu gaz oʻzida

~184~
vodorod sulfid saqlamaydi, u asosida Sharqiy Sibir, Gʻarbiy Yevropa gaz quvuri magistralini tashkil etish taklif qilingan.