Neft va gaz tarkibini fizik-kimyoviy usullarda

Ion almashish xromatografiyasi. Ion almashish xromatografiyasi suyuq harakatchan faza ionlarini qoʻzgʻalmas fazadagi qattiq yoki suyuq moddalarning ionlari bilan qaytar stexiometrik almashinishiga asoslangan. Almashina oladigan harakatchan ionlari bor bunday moddalar ionitlar yoki ion almashuvchi smolalar deb ataladi. Ular qattiq va suyuq moddalar boʻlishi mumkin. Ion almashinish xromatografiyasida koʻpchilik hollarda qattiq ionitlar ishlatiladi. Almashinuvchi ionlarning zaryadiga qarab ionitlar kationitlar (yoki kation almashuvchilar) va anionitlarga (anion almashinuvchilar) ajratiladi. Amfoter ionitlar ham mavjud boʻlib, ular bir vaqtning oʻzida ham kationlarini, ham anionlarini almashtira oladi.


Ion almashuvchi smolalarning turlari. Turli tabiiy va sintetik birikmalarning koʻpchiligi ionitlar xossasiga ega. Ulardan eng muhimlari sintetik polimer smolalar, koʻmirlar va baʼzi mineral ionitlardir. Mineral ionitlar tabiiy birikmalar boʻlib, ulardan ionitlar sifatida kation almashina oladigan kristall silikatlar, seolitlar ishlatiladi. Seolitlar ichki tuzilishi mustahkam boʻlgani sababli yaxshi bukilmaydi, ularning ionlari esa kam harakatchandir. Kationlar va katta oʻlchamli molekulalar seolitlar panjarasiga kira olmaydi, shu sababli seolitlar elaksimon xususiyatga ega boʻlib, ion va molekulyar elaklar sifatida ishlatiladi.

Sintetik anorganik ionitlarga suyuqlantirilgan va gelsimon permutitlar, aktivlangan alyuminiy oksidi, titan va sirkoniy

~179~
asosidagi ionitlar kiradi. Aktivlangan alyuminiy oksidi olinish usuliga qarab kationit ham, anionit ham boʻlishi mumkin. Kationit olish uchun natriy alyumnnat eritmasiga moʻl uglerod (IV) oksid yuborib, alyuminiy gidroksid toʻla choʻktiriladi va soʻngra olingan alyuminiy gidrooksid qizdiriladi. Bu usulda olingan kationitga [(A1₂O₃)_XA1O^–₃] Na⁺ formula mos keladi. Unga nitrat kislotaning 2 M eritmasi bilan ishlov berib, [(A]₂O₃)_XA1O⁺] NO₃ formulali anionit olinadi. Sirkoniy ioniglari orasida quyidagi formulaga ega boʻlgan sirkoniy fosfat eng koʻp ishlatiladi: ZrO₂ ∙R₂O₅ ∙5N₂O. U uranni parchalanishida hosil boʻluvchi elementlardan ajratish uchun ishlatiladi.

Ion almashinish xromatografiyasini elyuent sifatila laktat, sitrat, EDTA va boshqa eritmalardan foydalanib lantanoidlar aralashmasini tahlil qilish uchun tatbiq etish bu elementlarni ajratishning samarali usulini ishlab chiqish imkonini yaratdi. Olingan maʼlumotlar asosida lantanoidlar rudalarini qayta ishlash texnologik sxemasi taklif qilindi va muvaffaqiyat bilan amalga oshirildi. Izotoplarni bir-biridan ajratishning ion almashish usullari ham bor.

Ion almashinish usullaridan eritmadagi kation va anionlarning umumiy miqdorini aniqlashda, toza tuzlarni tahlil qilishda ham foydalaniladi.