Neft va gaz tarkibini fizik-kimyoviy usullarda

Galogenlash. Alkanlarni galogenlash reaksiyasi radikal–zanjirli jarayonga kiradi. Termik, fotokimyoviy va initsiirlangan galogenlash bir–biridan farq qiladi. Qoʻzgʻalgan yaʼni hayajonlangan galogen atomi n– alkanda vodorod atomini almashinish qobuliyatiga ega:

0
devor; 250 - 500 S

Cl 2 Cl + Cl

~224~

Zanjirni davom etishi zanjirni hosil boʻlishi bosqichida paydo boʻlgan xlor atomi radikali ishtirokida amalga oshadi:

Cl*^+ RH				R * + HCl
R*^+C2				RCl ^+ Cl*

Texnik mahsulotlari xlorlashda reaksion zanjirni uzunligi oʻn yoki yuzdan birini tashkil qiladi.

Zanjir uzilishi gaz fazada xlorlashda odatda reaktor devorida yoki nasadkada amalga oshadi:
devor
Cl * Cl _ads

Suyuq fazada uglevodorodlarni xlorlashda, qoida boʻyicha erkin radikallar orqali zanjirni kvadratik uzilishi amalga oshadi:

*
2RCH2CH2

RCH2CH2CH2CH2R

RCH CH2 + RCH2CH3

Xlorlashda zanjir uzilishini xlor radikali derekombinatsiyalash yoki kesishuv yoʻli bilan amalga oshadi:
2SI CI₂ R + CI RCI

Metanni xlorlash sanoat miqyosida olib boriladi. Xamma alkanlar xlorlanadi va bromlanadi. Xlorlash mahsulotlari boʻlgan SN₃Cl, metilen xlorid, xloroform, SSl₄ keng ishlatiladi. Toʻyingan uglevodorodlarni yodlash amalda mumkin emas. Biroq ularni toʻgʻridan– toʻgʻri ftorlash mumkin.

Parafin uglevodorodlarni xlorlashda alkilgalogenidlar izomerlash hosil boʻlishiga olib keluvchi reagentlarni hujum yoʻnalishi muhim ahamiyatga ega. Izomerlar tarkibi turli vodorod atomlarini nisbiy xarakterlanishi bilan aniqlanadi. Vodorod atomlarini reaksion qobiliyati uning holatiga bogʻliq. Uchlamchi–>ikkilamchi– >birlamchi uglerod atomlari qatori boʻyicha oʻzgaradi. Harorat ortishi turli uglerod atomlarini reaksion qobiliyatini bir–biriga yaqinlashuviga olib keladi. Metan va parafinning xlorli hosilalar muhim amaliy ahamiyatga ega. Metilxlorid va metilenxlorid metanni 500–550 ⁰Sda xlorlab olinadi, xloroform va uglerod tetraxlorid esa metilen xloridni suyuq fazada fotokimyoviy xlorlab olinadi. Etilxlorid etanni gaz fazada 450–500 ⁰Sda xlorlab olinadi. n – va izopentan texnik aralashmasini gaz fazada xlorlash natijasida amil spirtlar izomerlar aralashmasi sanoatida ishlatiladigan S₅N₁₁Cl umumiy formulali monoxlorpentan yettita izomerlar aralashmasi hosil

~225~

boʻladi. S₁₀–S₁₈ alkanlar fraksiyasi vodorodni xlorga qisman almashinish mahsuloti alkilarilsulfat turdagi sirt faol moddalar sanoatida ishlatiladi:

AlCl3 H2SO4

C12H25Cl +C6H6 _HCl C12H25 C6H5 _H2O

NaOH

C12H25C6H4CSO3H _H2O C12H25 C6H4 SO3Na

Parafinni xlorlash suyuq fazada 70–120 ⁰S da olib boriladi, bunda 40 % dan (xlorparafin – 40) 70 % gacha (xlorparafin–70) aralashma olinadi:

C

n

H

Cl2

C

H Cl

5 Cl2

C H

Cl

16Cl2

CnH2n-22Cl

^2nHCl

5HCl

16HCl

22

n 2n-1

n 2n-6

6

Monoxlorparafin surkov moylari uchun qoʻndirmalar sintez qilishda ishlatiladi.

Xlorparafin–40 plastifikator sifatida va olovga chidamliligini oshirish maqsadida qogʻoz va materiallarga singdirish uchun ishlatiladi. Texnikada xlorli uglevodorodlardan tashqari ftorli hosilalar ham keng ishlatilmoqda. Ularni neftni baʼzi fraksiyasini ftorlab ular gidravlik suyuqlik va surkov moylarini termik va kimyoviy barqarorligini oshiruvchi sifatida ishlatiladi. Etan va metanni ftorli hosilasi – xladonlar, xladagent (sovutuvchi) sifatida qoʻllaniladi, ularni xloroform, tetraxloruglerod, tetra–, penta– va geksaxloroetanni xlor atomlarini ftorga almashtirib sanoatda olinadi. Xlodonlar uchun qisqartma nomlanishlar qabul qilingan, ular tegishli tarkibiga qarab– xlodon–12, xlodon–113 va boshqalar. Oxirgi son ftor atomini sonini koʻrsatadi, oʻngdan ikkinchi son esa vodorod atomlari son birigini, birinchi chapdan molekuladan uglerod atomlari kam boʻlmagan son birligini koʻrsatadi. Texnikada xlodon–12, xlodon–22 va xlodon–113 katta ahamiyatga ega. Metanni xlorlash sanoat miqyosida amalga oshiriladi. Hamma alkanlarni xlorlash va bromlash mumkin.


Tayanch soʻz va iboralar

Alkanlar, toʻyingan, fraksiya, parafin, gaz, metan, yoʻldosh gaz, propan, butan, kon, gazokondensat, monomer, komponent, etan, aromatik, suyuqlik, izomer, harorat, almashingan, tuzilish, alifatik, oʻrinbosarlar.

~226~