Nemis adabiyoti tarixi to sh k en t m u m to z so
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- YENA ROMANTIZMI Friydrix Shlegel (F riedrich S ch legel )
- U ber d a s Studium d e r grech isch en P o e sie , 1797), “Respubli- kanizm tushunchasi tajribasida” (Versuch
- 10. YOHAN VOLFGANG FON GYOTE (Johann W olfgang von G oethe, 1749-1832)
- (Erkin Vohidov ta rjim a si)
ROMANTIZM Fransuz burjua inqilobi nem is jam iyati m a’naviy hayotida sezilarli iz qoldirdi. G erm aniyaning bir qancha hududlarida dehqonlar harakati kuzatiladi. Xalq ommasi jiddiy ijtim oiy o ’zgarishlam i kutayotgan edi. 1792-yilda M ayntsda “T englik va ozodlik d o ’stlari jam iy ati” paydo b o ’ladi va unga m ashhur nem is dem okrati G eorg F orster boshchilik qiladi. K o’pgina nem is yozuvchilari (J.Gyote, F.Shiller, Xyolderlin, Klopshtok, H erder va b.) Fransiyadagi inqilobiy hodisalar rivoj- lanishining ilk bosqichida uni qutladilar. Lekin m am lakatda taraqqiyot kuchlari hali ancha kuchsiz edi. XIX asr birinchi yarm idagi nem is adabiyoti asosan rom antizm ruhida rivojlandi. Bu y o ’nalish ijtim oiy-siyosiy ideallar turlicha b o ’lgan, lekin dunyoqarash va voqelik nisbatan estetik m unosabatlari o ’zaro yaqin yozuvchilam i birlashtiradi. R om antik kayfiyatdagi barcha yozuvchilam i jam iyatga b o ’lgan m unosabat, narsaparastlikka, hayotga, utilitar m unosabatga sevgi, d o ’stlik, g o ’zallik kabi qadriyatlarni m oddiy narsalar bilan birlashtirar edi. R om antiklar doim o ruhiyat m uhofazasida, uning m oddiylik tom onidan ezilishiga qarshi kurashadilar. M a’naviyatga dahldor barcha narsalar dinam ik kuch sifatida qaralib, m oddiylik esa ijro, insoniyat taraqqiyotiga m onelik qiluvchi sifatida qaraladi. U tilitarlikning barcha k o ’rinishlarini tanqid qilgan rom antiklar odam larni m a’naviy rishtalar o ’zaro b o g ’lab turishini orzu qiladilar. Am m o dunyoqarash va dunyoni 64 idrok etishda o ’zaro yaqin bo ’lgan rom antik y o ’nalishdagi yozuvchilar bir-biridan o ’z ideallari b o ’yicha, ijtim oiy-siyosiy e ’tiqodlari va tabiiyki, badiiy metodlari jihatidan ham farqlanganlar. B a’zilar (Sham isso va Xyolderlin) kelajakning “oltin asri” orzulari bilan yashaganlar, boshqalar ibtidoiy tuzum tarzini ideallashtiradilar. Nemis rom antizm ida ikki oqim - inqilobiy, taraqqiyparvar va reaksion oqim ikki rom antik m etodga m ansub yozuvchilam i birlashtirgan edi. Ularning ba'zilari ijodida inqilobiy va reaksion tendensiyalar ham aralashib ketgan edi. Nemis rom antiklariga milliy o ’ziga xos ijodga qiziqish xarakterlidir. Ular H erder an ’analarini davom ettirib, har bir xalq o ’ziga xos betakror san’atga ega b o ’lishga haqli, deb hisoblaydilar, chunki har bir xalq insoniyat rivojlanishidagi zaruriy zanjim i tashkil etadi. K o’pgina rom antiklar (aka-uka Grim m lar, Am im , Brentano va b.) folklor materiaUami to ’plaganlar. Nemis romantizm i klassisizm m a’rifatparvar realizm bilan kurashda shakllandi. Nem is rom antiklari (Kalderon va Hayot - bu tush) Shekspir (yozgi tun tushi “B o’ron”) ni o ’z o ’tm ishdoshilari deb xisoblaydilar. O ’tgan asr estetlaridan Aflotun ham rom antiklarga kuchli ta ’sir ko’rsatgan. R om antiklar nafaqat estetikaga, balki badiiy ijodga ham katta ulush qo ’shadilar, uni lirizm bilan boyitadilar. Nemis rom antizm i o ’z rivojida uch bosqichni bosib o ’tdi. Birinchi bosqich 1795-1805 yillarga to ’g ’ri keladi va Yena rom antik maktabi bilan bog’liqdir. Bu y o ’nalishning faol ishtirokchilari aka-uka Friydrix va A ugust Shlegel, Tiesk, Vakenrader, Novalislardir. Garchi bu guruh tashkiliy jihatdan yagona birlikdan iborat b o ’lsalar-da, nuqtai nazarda ular yakdil em as edilar. F.Shlegel va Tiesk asarlari 90-yillarda inqilobga, respublika tuzum uga taassuf bilan qarar, Novalis esa e ’tiqodli m onarxiyachi klerikal ijodkor edi. Ilk ronm antizm da F.Xyolderlin o ’z davriga nisbatan inqilobiy-isyonkorlik munosabati bilan alohida o ’rin tutadi. Rotnantizm ning ikkinchi bosqichi 1806-1815-yillarga to ’g ’ri keladi. Bu davr nemis xalqining N apoleonga qarshi milliy ozodlik urushi yillari bilan aloqadordir. Bu paytda rom antik harakat markazi X aydelbergga ko ’chadi. Nem is xalq ertaklarini yig ’uvchilar aka-uka Grim m lar, Ayxendorf, X eireslar bu guruhga kirganlar. Ular o ’z asarlari orqali nemis jam iyatida vatanparvarlik tuyg’ularini shakllantirishga intilganlar. Haynrix fon Klaystning ijodi nemis adabiyoti uchun katta 65 hodisa bo'lganligini alohida ta ’kidlash o ’rinlidir. Rom antizm ning uchunchi bosqichi 1815-1848 yillarni qam rab oladi. G erm aniyada sanoat ravnaqi, savdoning kengayishi, dem okratik kuchlar poeziyasining kuchayishi bu davr uchun xarakterlidir. YENA ROMANTIZMI Friydrix Shlegel (F riedrich S ch legel ) Friydrix Shlegel nemis rom antizm ining buyuk nazariyotchisidir. U m adaniy an ’analarga ega byurger oilasida 1772- yilda dunyoga kelgan. Adabiy ijod bilan u yoshligidanoq sh ug ’ullana boshlagan. Yosh Shlegelning estetik va ijtimoiy- siyosiy qarashlari uning “Yunon sh e’riya- tini o ’rganish haqida” ( U ber d a s Studium d e r grech isch en P o e sie , 1797), “Respubli- kanizm tushunchasi tajribasida” (Versuch iiber den B eg riff des Republikanism us, 1796), Georg Foster- 1797, „Lessing haqida” ( U ber Lessing, 1797) kabi ishlari- da nam oyon b o ’lgan. Q ayd etilgan risolalarda F. Shlegel ilg ’or e ’tiqod kishisi sifatida nam oyon bo’ladi. “Yunon she’riyati haqida” nomli m aqolasida F.Shlegel antik va zam onaviy yozuvchilar ijodini o ’zaro m uqoyasa qilib, ular o ’rtasida dem arratsion chiziq o ’tkazishga intiladi. Qadim gi yunon adabiyotining farqlanuvchi belgisini Shlegel obyektivlik va obrazlar plastikligida k o ’radi. Yosh Shlegelning crkparvarligi uning “Georg Forster” nomli m aqolasida o ’z ifodasini topgan. Nemis inqilobchisi G .Forster ftkrlaridagi mustaqil obraz, har qanday kuch ishlatishga nisbatan nafrat F.Shlegelga m a’qul keladi. “ Lessing haqida" nomli m aqolasida esa u har qanday turg’unlikka qarshiligi, ozodlik uchun kurashchilarga m oyilligini ko ’ramiz. F.Shlegel R .Lessingni “nem is asrining Prom eteyi” deb ataydi. 66 F.Shlegel estetik nuqtai-nazarlarini tushunishida “ Vilxelm M ayster xarakteristikasi“ (tavsifi) m uayyan qiziqish uyg’otadi. M azkur m aqolada Gyote rom ani poeziya m ohiyatini o ’zida m ujassam lashtirgan durdona, davr asari sifatida baholanadi. O ’z fikrini rivojlantirib, F.Shlegel “V ilxelm M ayster”ni o ’z aham iyatiga k o ’ra Fransuz inqilobi kabi tarixiy voqea va Fixte falsafasi bilan bir qatorga q o ’yadi. Chunki tarixiy m om ent m onarxik tuzumni yo ’q qilish, burjua m unosabatlarining shakllanishi va Fransiyadagi inqilobiy hodisalar Shlegel fikricha “xususiy m anfaat”lam ing g'alabasidan guvohlik beradi. Fixte dunyo m arkaziga o ’z “M en”ini q o ’yar ekan, kardinal o ’zgarishlarni falsafiy nuqtai nazardan siyosiy um um lashtiradi. Gyote esa sodir b o ’lgan ijtim oiy-siyosiy o ’zgarishlarni estetik jihatdan idrok etib, insonning rivojlanish jarayonini diqqat m arkaziga q o ’yadi. Rom antizm nazariyasi F.Shlegelning “Parchalar” ( F ragm ente ) degan tadqiqotida 1798 yilda ifodalangan. “R om antik poeziya, deb yozadi, - Shlegel, - taraqqiyotparvar, universal poeziyadir” Rom antik poeziya- ning ikkinchi muhim belgisi unversallik b o ’lib, san’atkor-shoir voqeilikni har tom onlam a tasvirlashga intiladi. Rom antizm poetik hisoblangan barcha narsani, eng buyuk, m untazam lik asosiga qurilgan san’at asarlaridan tortib, to sevgi izhori- yu e ’tirofigacha, bolalik soddaligigacha qam rab oladi. Bu holda F.Shlegel o ’z tarifini klassisizm estetikasiga, ya’ni san’atkom i faqat axloqiy yuksak holatlar va voqealam i aks ettirishi- gagina qarshi q o ’yib, rom antiklar klassisistlardan farqli o ’laroq adabiyot chegaralarini kengaytirganliklari voqelikni barcha k o ’rinish-larini aks ettirishga qaratganliklarini alohida uqtirdi. Ular badiiy ijod faqat g o ’zallikni aks ettiribgina qolmay, rom antik iddeallar pozitsiyasidan turib jirkanch, tuban narsalam i ham ifodalashi lozim ligini uqtirdilar. S an’at predmeti m undarijasini kengaytirish rom antiklam i jiddiy xizmatlari hisoblandi. Rom antiklar badiiy ifoda doirasini kengaytirib, tanqidiy realism nazaryasini tayyorlashda katta ijobiy rol o ’ynadilar. Shuni qayd etish o ’rinliki, F.Shlegel rom antizm ni tarixan m ahalliy hodisa deb, faqatgina XVIII asr oxiri XIX asr boshi bilan chegaralam aydi, u adabiyotdagi rom antik unsurlam i o ’rta asrlar va u yg’onish davri adabiyotida ham k o ’radi. “Rom antik ruh”ni deb yozgan edi, Shlegel “Roman haqidagi xat”ida qadimgi va yangi shoirlar, V .Shekspir va Servantesda, italyan 67 sh e’riyatida, ritsarlik asrida m uhabbat va ertaklar olam ida qidiram an va topam an. Rom antizm , - deb davom ettiradi u alohida jan r b o ’libgina qolm ay, har qanday poexiyaning zaruriy elem entidir, u ( rom an tizm , Sh.K arim ov) oz yoki k o ’p darajada badiiy asarda hukm ronlik qilishi yoki ikkinchi planga surilishi mumkin, am m o butunlay bo’lm asligi m um kin em as” deydi F.Shlegel. 10. YOHAN VOLFGANG FON GYOTE (Johann W olfgang von G oethe, 1749-1832) 1. Gyote - dram aturg 2. Gyotening nasriy asarlari 3. Faust - m a’rifatparvarlik davrining shoh asari sifatida. Jahon m adaniyati xazinasini “Faust”, “Egm ont” “Yosh V ertem ing iztiroblari”, “Gets fon B erlixingen” kabi o ’nlab durdonalar bilan boyitgan shoir, yangi nem is adabiyotining asoschisi, nemis adabiy tilining islohchisi, J.V .G yote katta ijtim oiy o ’zgarishlar davrida - feodalizm ning yem irilishi, kapitalistik tartibotlam ing o ’m atilishi davrida yashadi va ijod qildi. M am lakatda zo’ravonlarga qar shi boshlangan norozilik, m illiy birlik uchun. insonning erki va qadr-qim m ati uchun kurash - o ’sha davm ing um um iy ruhi shunday edi. Gyote M ayndagi Frankfurtda boy oilada tavallud topdi. Gyotening otasi huquqshunoslik doktori b o ’lib, m eros qolgan sarm oyadan tushuvchi foiz hisobiga yashagan va o ’g ’lining bilim olishi ham da tarbiyasi bilan shug’ullangan. G yotening onasi tag-tugli ziyolilar oilasidan chiqqan b o ’lib, u ham o ’z hayotini oila istiqboliga b ag ’ishlaydi. G yote oilada ju d a yaxshi tahsil k o ’radi, so ’ng Laypsig va Strasburg dorilfununlarida o ’qishni davom ettiradi. U Strasburgda tasodifan “B o’ron va hujum ” harakatining yirik nazariyotchisi va Shekspir 68 ijodining j o ’shqin targ’ibotchisi Yohan Gotfrid H erder (1744-1803) bilan uchrashib qoladi. Herder unda katta taassurot qoldiradi. Keyinroq Gyote H erderga jo y topib, uni 1776 yili V aym arga chaqirib oladi va ular H erdem ing vafotiga qadar bir jo y d a yonm a-yon yashaydilar. G yote bolaligidan teatrga o ’rganib qoladi. Teatrga borish uning o ’quv m ashg’ulotlari jadvaliga kiritilgan edi. shuning uchun ham yoshligidanoq o ’z kuchini dram aturgiyada sinab k o ’rishi ajablanarli emas. U m ashhur b o ’lib ketgan “Gyots fon B erlixingen” (1773) nomli birinchi pyesasini Strasburgda yozgan. Bu butun xalq hayotiga b ag ’ishlangan birinchi nemis tarixiy dram asi b o ’lib, u yangi adabiyotni shakllantirishda katta aham iyatga ega bo’ldi. Asar oilaviy-m aishiy m ojaro em as, balki to ’g ’ridan-to’g ’ri ijtim oiy-siyosiy to ’qnashuv asosiga qurilgan edi. Asardagi voqea XVI asr dehqonlar urushi davrida sodir b o ’ladi. Uning m arkazida tarixiy shaxs obrazi turadi. Gyote V olter va boshqa m a’rifatparvarlardan farqli o ’laroq tarixga haqqoniy qarashga harakat qilgan. U zam onaga qandaydir “sham a” qilish m a’nosida tarixga m urojat qilgan emas. Tarix uning uchun jiddiy tadqiqot m anbaidir. Tarixni zam onga xizm at qildirish vazifasini esa G yote ikki davr uchun umumiy m uam m oni o lg 'a surish orqali am alga oshiradi. Shu bilan u m uam m oning zamon uchun dolzarbligini tarixiy mantiq asosida tasdiq etib beradi. Gyote D ehqonlar q o ’zg’olonini feodallar va dehqonlar o ’rtasidagi oshkora sinfiy to ’qnashuv tarzida tasvirlaydi. Uning jabrdiyda xalqqa nisbatan samimiy xayrixohligini har o ’rinda sezish mum kin. H ar ikki tom on ham adolat va haqiqat deya jangga kiradi. Lekin vaqti kelib, bu “adolat va haqiqat” kim lar uchundir ofatga aylanadi. D ehqonlarning to ’fon misol k o ’tarilgan isyoni begunoh kishilam i ham jabr-jafo um m oniga itqitib tashlaydi. Yovuzlik ketidan yangi yovuzliklarni keltirib chiqaraveradi. “Nega isyon ko'tardinglar? - deb so ’raydi Gyots dehqonlardan. - Haq, huquq, erk uchunmi? N ega unda jazavaga tushib yurtni xonavayron qilyapsizlar?“ U „beboshlik qilm asalar" dehqonlar q o ’zg ’oloniga boshchilik qilishga rozi bo’ladi. Lekin dehqonlar urushi dahshatini k o ’rib o 'z in i chetga oladi, negaki, adolat haqidagi ezgulikni ro ’yobga chiqaruvchi kuch y o ’qligini payqab qoladi. Bularga qaram ay asar hayotbaxshlik ruhi bilan sug’orilgan pyesadir. Gyote o ’z umidini bosh qahram on bilan bog’lagan. U Gyots m isolida 69 parokandalik davrida ham o ’zini y o ’qotm ay, ikkilanm ay o ’z e ’tiqodi va idealiga sodiq qoluvchi shaxs siymosini k o ’rgandek b o ’ladi. Gyote m urosasozlikni em as, balki kurashish g ’oyasini targ ’ib etadi. Hatto kutilgan natijani berm fydigan kurash ham foydali, zero u insoniy qadriyatlam i him oya qilishga qaratilgan b o ’ladi. Shuning uchun ham G yote Gyotsning jasoratini kelajak avlodlar uchun nam una deb hisoblaydi. ”Seni rad etgan zam onga x a y f d e y d i Gyots haqida uning o ’limi chog’ida fojia qahram onlaridan biri. “Sening qadringga yetm agan, nasl-avlodingning tolei sho’r b o 'lg ’usidir”, deya davom ettiradi boshqa qahram on. G yotening keyingi bir necha dram atik asari m avzuining m uhimligi badiiy qim m ati jihatidan “Gyots fon Berlixingen" tragediyasi darajasiga k o ’tarilm adi. “K lavixo” (1774; m azm uni B om arshening “X otiralar”idan olingan), Jon Sviftning hayoti haqidagi “Stella” (1776) tragediyalari va “M ahzunlik nam oyishi” (1777) dram atik hazili shular jum lasidandir. G yotening yirik dram asi oradan k o ’p yil o ’tgandan keyin paydo b o ’ladi. Bu XVI asr N iderlandiya inqilobi voqealaridan olingan “E gm ont” tarixiy dramasi edi. U nda tarixiy shaxs graf Egm ontning ispan noibi gertsog A lba tom onidan qatl etilishi k o ’rsatilgan. Gyote bu asam i 1775 yili yozishga kirishib, Italiya sayohati davrida, y a ’ni 1786- 1788 yillari tam om laydi. G yote o ’z dram asida m ustaqillik uchun kurash olib borgan N iderlandiyaning ikki sardori - graf Egm ont va shahzoda Oranli obrazlarini k o ’rsatgan. Shahzoda Oranli um um ishiga sodiq, xalqni isyon k o ’tarishga rag’batlantiruvchi, aqlli, om ilkor siyosatchi bir kishi; Egm ont boshqacharoq: u ham o ’z xalqiga fidoyi kishi, lekin isyonsiz ham xalq erkinlikka erishishi m umkin deb hisoblaydi. Buning uchun viloyatlar boshqaruvi uning q o ’lida b o ’lsa bas; shunda qirol buyruqlari uning q o ’lida “randalanib”, xalqqa m a’qul tarzda yetkaziladi, isyon ham b o ’lmaydi va natijada qirol ham xalq ustidan qatag’onlar o ’tkazm aydi. U chindan ham qirolning buyrug’iga ko’ra qatl etilishi lozim b o ’lgan protestantlik targ ’ibotchilarini yashirin tarzda horijga j o ’natib, ulam i o ’limdan saqlab qoladi. M uqaddas sanam tasvirini oyoq osti qilgan oltita protestantga qam chi bilan savalash jazosi q o ’llaniladi; dehqonlar kechiriladi va q o ’shim cha soliq to ’lashdan ham ozod etiladi. Lekin siyosiy vaziyat o g ’irlashuvi munosabati bilan N iderlandiyaga gertsog A lba boshchiligida ispan q o ’shini kiritiladi, Egm ont yanada 70 m as’uliyatliroq qaror qabul qilishga majbur b o ’ladi. Egm ont va shahzodani gertsog A lba o ’z huzuriga chaqiradi. Borish kerakmi yoki y o ’qmi? Shahzoda o ’zini chetga olib, viloyatga ketishni taklif etadi, Egm ont esa, aksincha, Alba bilan uchrashish lozim va shunga boshni garovga q o ’yib b o ’lsada, q irg ’inning oldini olish m um kin, deb hisoblaydi. Egmont har bir insonning taqdiri haqida o ’ylaydi. “A gar bu xato b o ’lib chiqsa, bilib q o ’y, boshingga baloyi qazo yopirilib keladi, deydi u Oranskiyga. - Sen tufayli dahshatli qatag’on, q irg’in boshlanadi. K o ’z o ’ngim gda daryo to ’la fuqarolar, bolalar, qiz-juvonlam ing jasadlari oqib o ’ta boshlaydi. Joningdan voz kechib, qurol k o ’tarib chiqsang-u, erkini him oya qilm oqchi bo’lgan kishilaring b o ’g ’izlansa, kim uchun, nim a uchun kurashayotganingni bilolm ay, bu jabrdiydalam i dahshat ichida kuzatishdan o ’zga chora qolmaydi! ” Lekin Oranskiy ispanlar niyatini yaxshiroq payqagan ekan. U siyosiy zarurat tufayli yurtini tark etgan edi. Gertsog A lba huzuriga kelgan Egm ontni q o ’lga olib, qatl ettiradi. Shunday qilib, Oranskiy ehtiyotkor, Egm ont esa yaroqsiz siyosatchi b o ’lib chiqadi. Tarix O ranskiyning batam om haq ekanini ko ’rsatdi. G yote nega Egm ontni bosh qahram on qilib olgan? B uning ikki sababi bor. G yotega Oranskiyning inqilobchiligiga qaraganda Egm ontning m urosasozligi yaqinroq. Yana Egm ont o ’z e'tiq od i y o ’lida halok bo ’lish bilan o ’zining yuksak insoniy sha’nini k o ’z-ko’z qiladi. Egm ont obrazida G yotening m urosasozlik kayfiyadgina ifoda topm agan; bu yerda avvalo Gyotening insonparvarligi nam oyon bo'lgan. Gyote ham Lessing singari xalqning jabr-zulm ga qarshi bosh k o ’tarib chiqishi, uning insoniy tuyg’usining qay darajada takomil topganligiga b o g ’liqligini yaxshi biladi. Egm ont xalqqa aynan shunday nam una bo ’la oladigan, or-nomusini har narsadan yuqori q o ’yadigan, m a’naviy barkamol qahram on tarzida k o ’rinadi. A gar Egm ont b o ’lmasa, Oranskiyning ham keragi y o ’q b o ’lardi. Gyote Egm ont bilan o ’tadigan m unozarada Oranskiy g ’alabasini ko’rsatish bilan hay.ot jum boqlardan iboratligi va ularni bilish lozim ligini ta’kidlaydi. Lekin axloqiy kom illikning amaliy uddaburonlikdan ustun va chin fazilat ekani yaqqol k o ’rinib turadi. Jism an m ag’lub, axloqan g 'o lib Egm ontning jonfidoligi kelajak kurashchilari uchun nam una b o ’lib xizm at qiladi. 71 G yote V aym ar gersogi Karl A vgust taklifi bilan 1775-yili Vaym arga kelib, birinchi vazirlik lavozim ini egallaydi. G yotening hayotidagi bu o ’zgarish uning dunyoqarashida yuz bergan o ’z.garishlar bilan ham bog’liq edi. G yote chindan ham g ’ariblik saltanatidan o ’zini chetga olib, V aym arga kelib qolgan edi. Bu chekinish uning ijodiy shashtining qaytishiga ta’sir etm ay qolmadi. U surunkasiga bir necha yil hech narsa yozm aydi. Italiya sayohatigina unda ilhom parisini uyg’otadi. O ’sha yerda “Egm ont”ni tugallaydi va yana bir qancha boshqa asarlar yozadi. Gyote diqqatini yana Gyotsdek o ’ziga mustaqil, irodasi m ustahkam sheryurak kishilar tortadi. Gyote o'zidan o ’zi m am nun b o ’lsa-da, lekin hayot borlig ’i bilan m oslashishga intilgan emas. Gyote endi hayotiy muhit bilan m ushtarak kishinigina komil shaxs deb ta’riflay boshlaydi. Qahram on qonunlarga hurm at-e’tibor bilan qarashi lozim. Gyote q o ’zg ’olonning har qanday turini m a’qul k o ’rm aydi. Q o ’zg'o lon ur-yiqitdan b o 'lak narsa emas. Shaxs barkam olligi bu davrda Gyote uchun, avvalo, g o ’zallik ideali ifodasiga aylanadi. G yotening g ’oyaviy qarashida yuz bergan bu burilish uni klassisizm uslubiga olib keladi. U bir zam onlar yunon va rim san’atida k o ’ringan shakllardan sirli sokinlik, g o ’zallik ham da kom illik nam unalarini izlay boshlaydi. Kechikkan m a’rifatparlik klassisizm i Gyote ijodi uchungina emas, Yevropaning boshqa manilakatlari san’ati uchun ham xosdir. Bunga o ’zining “Ifigeniya T avridada” asari bilan Gyote yo ’l ochib berdi. A sam ing ilk nusxasi 1779 yili yozilgan b o ’lib, qizig’i, unda Orest rolini G yotening o ’zi, uning turm ushdoshi Korota Shreter Ifigeniya rolini o ’ynaydilar. Pyesaning tugal nusxasi 1786 yili Italiyada yaratiladi. G yotening “Ifigeniya Tavridada" pyesasi Yevripidning shu nomli pyesasiga nisbatan m unozara tarzida yozilgan. Yunon fojianavisi pyesasida Orest ajnabiylar qatl etiladigan Tavridadan Ifigeniya yordam ida qochib, o ’limdan qutuladi. Gyote asarida esa Ifigeniya Orestni qochishga undovchi “uchar” Piladning gapini y o ’qqa chiqarib, uni Tavridada qolib, podshoh Foantdan rahm -shafqat so ’rashga d a ’vat etadi. Foantning chindan ham k o ’ngli yum shab, qabihona qonunni bekor qiladi va Orestni o ’limdan qutqaradi. O rest o ’z nom ining yolg’on- yashiq bilan bu lg’amay, qutqarib qolinishi faqat axloqiy g ’alabagina to ’la-to’kis g ’alaba ekanligidan dalolat beradi. 72 “Torkvato Tasso” (1790) tragediyasi ham “idealist” bilan am aliyotchi orasidagi to ’qnashuv asosiga qurilgan. Lekin m uallifning ikkilanishi tufayli bu pyesa chinakam shiddatkorlikdan m ahrum b o ’ladi. “Ifigeniya”dagi singari “Torkvato tasso” asarida ham kJassisizmning uch birlik qoidasi to ’la saqlangan. Lekin “Ifigeniya” haqiqiy yunon dram asiga yaqin tursa, “Torkvato Tasso” asarida yangi davrdagi Y evropa klassisizm i ta’siri sezilib turadi. G yotening bu davrdagi ijodini V aym ar klassisizm i davri ijodi deb atash taom ilga kirgan. Nemis jam iyatining ilg’or tabaqalari Gyote ijodining bu davrini ko'ngilsizlik bilan va hatto afsuslanib qarshi oladilar. “Ustoz ortidan shogirdlarining ergashuvi natijasida G erm aniyada shunday adabiy davr boshlandiki, - deb yozadi Hayne, kam ina uni “xushbichim lik davri” deb atab, uning nem is xalqining siyosiy takomili uchun nechog’li zararli ekanini k o ’rsatib o ’tganman. Lekin ayni ch o g ’da Gyotening k o ’pgina noyob asarlari qadr-qim m atini inkor etm adim . U lar bog’lami bezab turuvchi g o ’zal haykallar misol jonajon yurtim izni bezab turadi, lekin har qalay ular haykallardir. Ularni yoqtirish m um kin, lekin bu sam arasizdir; Gyote asarlari Shekspir asarlari darajasida his-hayajon uyg’otmaydi. His hayajon so’zning farzandlari, G yotening xushbichim so’zlari esa farzandsizdir. Bu tavqi la’nat o ’sha xushbichim san’atning m ahsu lid ir...” Yozuvchi 1773-yili o ’zining ilk tarixiy dramasi “Gets fon B erlixingen”ni yozadi. Bu dram ada islohot va dehqonlar urushining shiddatli voqealari tasvirlanadi. A sar qahram oni feodallarga qarshi bosh k o ’targan g'alayonchilarga rahbarlik qiladi. Biroq dehqonlar g ’alayoni feodal kurash darajasiga ko’tarilgan bir paytda Gets fon Berlixingen - dram a qahram oni g ’alayonchilarga boshchilik qilishdan voz kcchadi. Garchi Gyote inqilobiy harakat tarafdori b o ’lm asa-da, o ’z asarida Getsning dehqonlar om m asidan ajralishi, niyatlardan chekinishi, shubhasiz halokatga olib kelishini haqqoniy aks ettirgan. G .H erder bu dramani “Inson ruhining ulkan piram idasi”, deb baholagan edi. Dram aturg “Gets fon B erlixingen” orqali tragediyaning yangi tipini - kurashga shay b o ’lmagan sinf dohiysining fojeasini yaratgan. XIX asrning birinchi choragidayoq “um um jahon adabiyoti” shiori bilan chiqqan nem islarning buyuk shoiri Gyote xalqlar tor m illiy biqiqligidan chiqib, insoniyat tarixi rivojining turli bosqichlarida yaratilgan boyliklam i o ’z tarkibiga qo ’shishi kerakligini bashorat etgan edi. “Har bir adabiyot jahon adabiyotini bunyod etishda qatnashm og’i kerak, - 73 deb yozgan edi u o ’z kotibi Ekkerm anga, - ... Fransuzlar, inglizlar va nem islar o ’zaro yaqin aloqada bir-birim izni tuzatayotganim iz va to ’ldirayotganim iz yaxshi. Bundan faqat jahon adabiyotigina naf k o ’radi” .5 M ana 200 yildirki G yotening nasriy-nazm iy va dram atik asarlari jahonni kezyapti. B uyuk shoir adabiy faoliyatining ilk davriga mansub b o ’lgan “Yosh V ertem ing iztiroblari”chalik dovrug’ taratgan, gizg ’in muhabbat qozongan birorta prozaik asarni o ’sha davr nemis adabiyotida qayd etish aneha mushkul. Y evropada birorta m am lakat y o ’qki, bu roman tarjim a etilm agan b o ’lsa. Inqilobiy Fransiyada feodalizm tartibotiga qarshi ko'tarilgan xalq “Yosh 11 Verterning iztiroblari” rom anidan mam- | | nunliklarini bildirganlar: "Fransiya-ning | f o ’sha paytdagi inqilobiy hukumati " V e rie r...” m uallifiga o ’z hurmalini bildirib. Fransuz respublikasining faxriy fuqarosi qilib saylagan va “insoniyat va jam iyat d o ’sti” deb e ’lon qilgan. Bu m azkur asam ing o 'sh a davrdagi om- m aviyligidan dalolat, albatta “Yosh V ertem ing iztiroblari” rus tilida hozirgi kungacha yigirm a martadan ziyodroq chop etilgan. 1975-yilda G ’afur G ’ulom Л nomli Adabiyot va san’at nashriyoti tarjimon Yanglish Egam ova bevosita nemis tilidan o ’girgan, bu romanni kitobxonlarga taqdim etdi. Adabiyotshunos Ibrohim G ’ol'urov ta’biri bilan aytganda, “N avoiylar asos solgan gulshanga” buyuk nemis shoiri Gyote asarlarini iqtidorli shoirim iz Erkin Vohidov nazmda, tarjim on Yanglish Egam ova nasrda olib kirdilar. H ar biri o ’z o ’rni va bahosiga ega bo’lgan m azkur ijod durdonalarini o ’zbekchaga ag ’darish uchun ju r’at va xohishning o ’zi kamlik qiladi, albatta. Asarning barcha falsafiy, m a’naviy. badiiy m intaqalarida bezavol haiakai qilish, ya’ni, uni tom m a’noda anglash va o ’z qalbiga k o ’chirish taijim on uchun oson emas. Gyote 23 yoshida “Yosh V ertem ing iztiroblari” ni yozar ekan, o ’zining parokanda, baxtsiz vatani, baxt va erkni orzu qilishdan o ’zga im koniyatga ega b o ’lmagan ' G y o te n in g E k k e rm a n g a xatlari J o h a n n W o i . r . a m ; VON С О Ш Е DIE LEIDEN DES JUNGEN WERTHER 74 tengqurlari va o ’zining qullik va nohaqlik dunyosidagi tanholigining fojeasi haqida t'ikr yuritdi. 1772-yilning bahorida Gyote V eslarda ota xohishiga ko ’ra um um im periya sudida o ’z praktikantlik faoliyatini boshlaydi. Davlatning zanglagan dastgohidan olgan ilk taassurotari uning bu sohaga b o ’lgan qiziqishini tam om an y o ’qqa chiqardi. U m um im periya sudi deb nom langan bu m ahkam ada 100 yillik tarixga ega b o ’lgan va hali k o ’rilm agan yigirm a m ingdan ziyod ish bor edi. Shu orada G yote m ahalliy am aldorlardan birining qizi Sharlotta Buffga muhabbat q o ’yadi. Lekin shoir m a’shuqa deb hisoblagan qiz sud qaram og’idagi elchixona kotibi K estnerga unashtirilganidan voqif b o ’lib qoladi. Kestner bilan d o ’stona m unosabatda b o ’lgan Gyote V eslam i tark etadi. Shu paytlarda Gyote o ’zining qahram oni V erter kabi iztirob chekadi. D o’stlariga qoldirgan nom ada shunday degan: “U ketdi. Nom a q o ’lingizga tekkanda, bilingki, u ketdi. Endi tanhom an va g ’am -anduh chekishga haqlim an. Sizni baxtiyorlikda qoldiram an va sizlam ig qalbingizda yahashga um idvorm an” . Keyinchalik Gyote veslarlik tanishlaridan bir kishi d o ’stining jufti haloliga oshiq b o ’lganligi va undan rad javobini olgandan keyin o ’zini halok etganligini eshitadi. Bu fojea unga qattiq ta ’sir qiladi. N atijada "Y osh V ertem ng iztiroblari” dunyoga keladi. Beorom . iztirobli, dunyo tashvishlaridan hafsalasi pir b o ’lgan V ertem ing m uallif tetik flkrli, lekin filisterchasiga chegaralangan “nonim butun, uyim tinch, ishim tayin”, deydigan, taqdirdan m am nun Albert bilan m uqoyasa qiladi. M uallif kichik provinsial shaharchaning turli tabaqalariga m ansub kishilar hayoti va ruhiy dunyolari orqali dehqonlam ing, am aldorlar, kiborlar, din peshvolarining tipik obrazini chizgan. O ’tkir satirik nayza feodal-dvoryan tartibotiga qarshi qaratilibgina qolm ay, balki unga burjua m unosabatlariga, hali shakllanishga ulgurm asdanoq o ’z egoistik tabiatini oshkor qilgan va insoniyatning dushm ani bo’lishga ulgurgan burjua m unosabatlariga qaratilgan. Tanqidchilar shu davrda yaratilgan har bir asar isyon va norozilik bilan to ’la, deganda “Verter”ni ham k o ’zda tutgan b o ’lsalar ajab emas. “Faust” asari buyuk shoir ijodida alohida o ’rin tutadi. Bu shoirning 60 yillik m ashaqqatli mehnati yakunidir. Shoir ulkan jasorat va ehtiyotkorlik bilan butun um r b o ’yi (shoir “Faust”ni 1772 yilda boshlab, vafotidan bir yil oldin - 1831 yilda tugallagan) o ’zining yorqin о ’у va 75 fikrlarini, falsafiy m ulohazalarini m azkur asarga singdirgan. “Agar eng oliy jasorat ixtiro qilish jasorati b o ’lsa, G yotening “Faust”i shunday jasorat nam unasidir'V deb yozgan edi A.S.Pushkin. “Faust” m arkaziga barcha m am lakatlar xalqlari uchun yaqin va tushunarli um um bashariy m asalalar q o ’yilgan. Rus revolyutsion- dem okratik tanqidchiligi Y .V .G yote zam ondosh b o ’lgan nemis jam iyatini to ’la-to’kis aks ettiruvchi asar, unda G erm aniyaning o ’tgan asr so ’nggi va hozirgi asr boshidagi falsafiy y o ’nalishi o ’z ifodasini topgan - deb baholagan. V .G .B elinskiy “Faust”ni real hayot bilan cham barchas b o g ’langan, falsafiy m azm uniga k o ’ra o ’ta dolzarb asar sifatida qayd etadi. G yote asarining qahram oni haqiqatan hayotda bo’lgan inson. R eform atsiya va D ehqonlar urushi yillarida G erm aniya qishloqlarida Faust degan bir kishi kezib yurgan ekan. Bu zot chindan ham allom a hakim b o ’lganm i - lo’ttiboz kishim i, bunisi n o m a’lum, lekin uning odam lar tilida dostonga aylangani aniq. D oktor Faust afsona va rivoyatlar qahram oniga aylanadi. N em is m a’rifatparvarligining uy- g ’onish davrida va, ayniqsa, “B o ’ron va hujum ” yillarida xalq m adaniyatiga qiziqish ortib boradi; Faust haqida k o ’p kishilar yozishga urinib k o ’radilar, lekin faqat Gyote bu vazifaning uddasidan chiqa oldi. Gyote M a ’rifatparvarlikning tub m a 'n o va m ohiyati insonning olam aro muloqoti, tabiat sirlarini anglash va shu cheksiz m o ” jizalar xilqatida o ’z o ’m ini topishi ekanini ifoda etib berdi. Faust “ bir siym o tim solida butun kishilikning ifoda etilishi dem akdir.” (B. G. Belinskiy). Faust hayotining har bir lavhasi ram ziy m a ’noga ega. B elinskiyning ta ’biricha “Faust”da “o ’tgan asm ing oxiri va hozirgi asm ing boshida G erm aniyada k o ’ringan falsafiy harakat o ’z in ’ikosini topgan” . Shu bilan birga G yotening bu asari “hozirgi nem is jam iyati hayotining ham to ’la aksidir” . “Faust” falsafiy teran asar b o ’lishi bilan birga, hayotiy haqqoniy asar ham dir. G yotening aynan “F aust” asari M a ’rifatparvarlik realizm ining eng ulkan m uvaffaqiyati hisoblanadi. Bu asar XVI11 va X IX asrlar adabiyotini bir-biri bilan b o g ’ladi va ayni zam onda o ’z davrininggina em as, um um an, yangi zamon poeziyasining eng yirik yodgorligi b o ’lib qoldi. “Faust” “poetik ruhning ulug’vor mahsuli; xuddi “Iliada” m um toz m oziyning yodgorligi b o ’Igani kabi, u ham eng yangi poeziyaning nam unasi sifatida xizm at qiladi” - degan edi A. S. Pushkin. 76 Faustni uning o ’z xonasida sam arasiz ilmdan tolib charchab, “olam ning ichki uyg’unligi”ni anglash um idida sehr-jodu bilan m ashg’ul chog’ida uchratamiz. Faust o ’tkinchi m ayda-chuyda hirs- havasni xush k o ’rmaydi, bunday hayot uning dili va shuuri uchun yot narsadir: Qorin deb o ’turmiz foniy dunyodan, Y urak tashnaligi bizga begona. Yuksak m aqsadlam i k o ’zlagan odam B izlarda sanalar dalli devona. Eng g o ’zal, m usaffo, sirli tuyg’ular Hayot girdobida yanchilar u la r... . (Erkin Vohidov ta rjim a si) Shu bilan birga Faust olam sirlari qarshisida o ’z ojizligini ham sezadi: “Olam ning qulf kaliti o ’ta m ustahkam ekan,” uning uchun yashashning m a’nosi qolm aydi, o ’zini-o’zi o ’ldirishga chog’lanadi, shu payt ibodatxona q o ’n g ’iroqlari bong urib, uni ahdidan qaytaradi. Unga hayot yana totli, yashash lazzatli bo’lib tuyuladi. U oddiy turm ushdan ezgulik izlay boshlaydi. Xalq saylida b o ’lib, nem is nafasidan ruhlanadi va yana hayot tortiqlaridan bahram and b o ’lishga ahd qiladi. Shunday holatda uning qarshisida M efistofel paydo b o ’ladi, unga boshqatdan qayta hayot kechirishni taklif qiladi. Faust rozi b o ’ladi. Uning shayton bilan tuzgan shartnom asi g ’aroyib bir shartga ega: Faust shu um rning qaysidir pallasida hayotdan to ’la to ’kis qoniqish hosil qilgan chog’idagina M efistofel unga egalik huquqini olishi mumkin. M efistofel Faustga hissiy nash ’u nam o k o ’rsatish bilan o ’z m aqsadiga erishm oqchi bo’ladi. U Faustning Gretxen bilan tanishishiga yordam beradi. Lekin Faustning m a’naviy olam i M efistofel o ’ylagandan ko ’ra chuqurroq b o ’lib chiqadi. Faust bu chin vafodor, bokira qizni chin dildan sevib qoladi. Shunday b o ’lsa-da, G retxen bilan qololmaydi. Faustning k o ’ngli bu ko ’hna, oxiri y o ’q olamni bilishni istaydi, holbuki uning ozgina qism ini ham bilib ololm aydi. Faust Gretxenni tark etadi va shu bilan uni nobud qiladi. A sam ing ikkinchi qism ida Faust davlat ishlariga yaqinlashadi, urushda qatnashadi, antik davr qadriyatlarini tiklash orzusi bilan yashaydi. U antik o ’tm ishning ham m a jabhalaridan m a’no izlaydi, lekin niyatiga yetolm ay, ko’ngli ranjigancha qolaveradi. Fojianing 77 oxiridagina u hayot m a’nosini anglaydi; bu uzluksiz kurash har kuni yashash, erk uchun behudud olishuvdadir. „Бгк va hayot uchun kurashgan kishigina yashash va erkka m unosibdir“. Faust m utlaq haqiqatga erishgandek o ’zini m am nun his eta boshlaydi. Lekin bu haqiqatga u endigina bir necha qadam yaqinlashgan edi, xolos. M utlaq haqiqatga erishish amri m ahol: olam, fojianing boshlanishida, Faust m ahriga tushgandek, bilib bo'lm as, behudud um m ondir. Faust o 'z shuuri va faoliyatining qaysi bir soniyalik quvonchli sam arasi evaziga qism atning qahrli qasosiga uchraydi. S o 'q ir bo’lib qolgan qariya nazarida dengizdan tortib olingan botqoq zam inga hayot ato etayotgan ishchilar uning orzu-um idini ro ’yobga chiqarayot- gandek b o ’lib tuyuladi. U chindan han belkurak sharpalarini eshitadi. Lekin bu unga kovlanayotgan qabrdan chiqayotgan sharpalar edi. Faust „Shoshm a, ey soniya“ deya xitob qiladi. Shu zaylda shart buziladi. M efistofel bahslashuvda yutib chiqadi. Lekin M efistofel endi inson ruhining nechog’li ulug’vor ekanini isbot etishga ulgura olgan Faustga ega b o ’la olm aydi. Gyote dram aturggina em as, balki shu bilan birga teatr san’atining yirik arbobi edi. 1791-yildan 1817-yilga qadar u V aym ar saroy teatriga boshchilik qiladi. Lekin shuni e ’tiborda tutish lozimki, G yotening teatrdagi ishi qanchalik ahamiyatli bo'lm asin, bu ish uning ko’p qirrali faoliyatining bir qism idir. “Faust” ning “Teatr m uqaddim asi”da Gyote m asxaraboz tilidan ijodkor inson qalbiga quloq tutishi, inson hayotini chuqurroq kuzatishi lozim ligini uqtiradi. G yotening o ’zi xuddi shunday tam oyillar asosida ish k o ’rar edi. Faust V agner bilan suhbatda taraqqiyparvar kishilarning fojeali taqdiri haqida ayanch bilan so’zlaydi: Olam sirdoniga kalit topganlar, Q alb uyin ochganlar b o ’lgan xoru zor. B archaga ayonkim , ulam i m ing bor, G ulxanga yoqqanlar, butga qoqqanlar. (“Faust”, 1-qism, 4 1 -bet) 78 V.G .Belinskiy aytganday, “O ’ziga zam ondosh b o ’lgan jam iyat hayotining badiiy ifodasini to ’Iiq bera olgan” buyuk san’atkor o ’z davri, jam iyati uchun xarakterli b o ’lgan pul bilan bog ’liq illatlam i, ehirkinliklam i e ’tibordan chetda qoldirgan emas. M efistofel so ’zlari E.Vohidov tarjim asida shunday jaranglaydi: Kalta o ’ylam oqdir bandalar ishi, Sen ham boshqalardan emassan ortiq. B or ekan ko’ksingda hayot otashi, Senga tangri bermish om onat tortiq. Sen undan foydalan, fursat g ’animat, Nechun bu dunyodan izlash haqiqat? O ’zingniki senga berilgan bu bosh, O ’zingniki yelkang, q o ’ling, oyo g’ing. Hukm u farm oningda ne b o ’lsa y o ’ldosh, Demak, bu seniki, lozim bilm og’ing. A gar aravam ga olti ot q o ’shsam, Qayga borsam uchsa to ’rtla g ’ildirak, D em ak m enikidir shu uchqur qadam, Y igirm a to’rt oyoq meniki demak. (“Faust”, 1- qism, 91-bet) Kapital hukm ron b o ’lgan jam iyatda ham m a narsa oldi-sotti predm etiga aylantirilganini. bu jam iyatda inson vijdoni ham, or-nom usi ham, aql-idroki ham pul bilan o ’lchanishini iztirob bilan satrlarga joylagan m uallif niyati, uning tagdor qochiriq va kinoyalari o ’zbek tarjimoni talqinida originalga yaqinlshtirilgan. Faustning monologlaridan biri (M efistofel bilan ikkinchi uchrashuv sahnasi) ayniqsa diqqatga sazovor. Gyote qahram oni shuhratparastlikni, takabburlik va boylikka ruju qilishni g ’azab bilan la’natlaydi. Bu o ’rin E.Vohidov tom onidan shunday o ’zbekchalashtirilgan: L a'nat b o ’lsin avrab insonni Allalagan o ’shal tuyg’uga, L a’nat b o ’lsin tabarruk jonni Tan g ’origa solgan dog’uga. L a’nat ado qilg’uvchi bizni K o’ngildagi takabburga ham. L a'n at m urg’ak hislarim izni Aldaguvchi tasavvurga ham. 79 L a’nat senga bizni band etgan Turm ush uyi, oila, shuhrat... Lahza bizni sarbaland etgan Shirin tushlar, sizga ham la’nat. Bu o ’rinda Faustning fosh etish quroli konkret sotsial m anzilga qaratilganligi ravshan. Tarjim on ham buni teran his etgan holda tarjim aga q o ’l urganligi k o ’rinib turibdi. M a’lum ki, “Faust”ning ikkinchi qismi shoirning sotsial tuzum ga munosabati o ’ta pinhoniy, allergorik tarzda bayon qilinishining kuchliligi bilan ajralib turadi. G yote o ’z tragediyasining bu qism ini hayotlik vaqtida e ’lon qilm ay, "avlodlarga vasiyat” sifatida q o ’lyozm ani konvertga solib q o ’ygani va vafotidan keyingina uni ochishga ijozat bergani ham shundan. G yotening “O ’sim liklar m etam arfozasi” asarida shunday satrlar bor: “M odom oki tabiat to ’xtovsiz o ’sish, o ’zgarishda ekan, uning kuzatuvchilari - insonlar undan andoza olm oqlari lozim ”. Bu gapdan ulug’ shoir hayotning yaxshi tom onga o ’zgarm ayotganidan norozi edi, degan xulosani chiqarish mumkin. Gyote 1824 yilning 4 yanvarida kotibi Ekkerm an bilan m uloqotda Fransuz inqilobining sama- ralarini k o ’rolm aganligidan afsuslanadi. Bu afsus, nadom at tuy g’ulari "Faust”ning ikkinchi qism ida kansler tilidan shunday ifodalanadi: Isitm a o ’tida yonar saltanat, Falokat ustiga kelar falokat. (“Faust”, 2-qism , 14 bet) Beadad iztirob va isyonkorlikka undash sohibjam ol Yelena va Faustning o ’g ’li - Yevforionning halok b o ’lishiga bag’ishlab bitilgan satrlarda xorning motam q o ’shig’i b o ’lib eshitiladi: Bu olam ni tark qilding, Tubanlikni toptading, K am olotga intilding, Am m o uni topmading. Qism at berolm as javob, Kim qay zamon topadi, B echora xalq-chi zardob V a qon yutib yotadi. 80 Yuqoridagi anduhli m isralarda xalq armonini o ’ziniki qila olgan Gyotening o ’tli nafasi ufurib turadi, ayni paytda o ’zbek she’rxoni E.Vohidov iqtidorli qalami kuchini, o ‘zligini sezib turadi. “F ausf'n in g “T eatr m uqaddim asi” da direktorining sharoitga mos- lashish haqidagi m aslahatiga javoban shunday xitob qiladi: Bor, izla o ’zingga b o ’lak xizm atkor, Sen boshlagan y o ’lga aslo borm asm an M enga tangri bermish oliy huquq bor Sen deb men uni loyga qorm asm an. Yoki mana bu to ’rtlikka e ’tibor bering: S an’atda kosiblik - kazzoblikka teng, Nahot odatiydir sizga bu holat. Bu yerda noqobil qalam kashlarning Hurmati balandga o ’xshar bag’oyat. Erkin V ohidovning tarjim a uchun foydalangan B .Pasternak tarjim asidagi "карп аи , пош лостей - больш ое ijio”dan (B o’lm ag’ur narsalarni yozish o ’ta bem a’nilik) “S an'atda kosiblik - kazzoblikka teng” degan xotirada m uhrlanib qoladigan hikm atni chiqarish tarjim on m ahoratidan dalolatdir. Xorning motam m arsiyasida yana shunday d a’vat bor: “Yangi sho’x- shodon q o ’shiqlar kuylang, quyi egilgan boshlarni baland tuting, chunki zamin azal-azaldan yangi qo'sh iq lar yaratib kelgan” . Buni Erkin Vohidov quyidagicha o ’girgan: Yetar g ’amni qiling bas, Q o ’shiq ayting sho’x-shodon. Q o'shiq bilan hamnafas Y aralgandir bu jahon. Gyote tadqiqotchilari1 uning ijodida ikki ch o ’qqi bor, deyishadi. Bulardan biri Faustning o ’limi oldidan monologidir: Faust ta ’biricha, olam hikm ati - erku hayot deb, “hayot-m am ot” jang ig a kirishda, hur zam inda yashayotgan ozod ellarni ko'rishda: 1 М . К ессел ь. Г ё т е и « З а п а д н о -в о с т о ч н ы й д и в а н » , М .. « Н а у к а » , 1973 г. с т р .1 15 81 M illion odam larni chorlab u tom on Bir yurt barpo ctay bcadad. Garchi bunda xatar b o ’lgay yonm a-yon, Ellar hur m ehnatdan topurlar m adad. Uzoq hayot y o ’lin o ’tdim-u bosib, Olam hikmatini ayladim yakun. Kim crk, hayot, deya jan g qilolsa har kun - Ozod hayot uchun o 'sh a m unosib Shunday kunni k o ’rsam edi bir nafas. Ozod diyorim ni, ozod xalqimni, Shunda men aytardim baralla, shaksiz, T o ’xta, ey daqiqa, g o ’zalsan g ’oyat! Aytardim hayotda men qoldirgan iz, O ’chm ayin qolajak abadul-abad. O ’shal soniyani sezib oldindan Eng oily lahzada turibm an bu dam. Bu so ’zlar Faustning emas, Gyotening o ’z so ’zlari kabi jaranglaydi. Zero, shoirning o ’zi yuqoridagi satrlarda tasvirlangan g o ’zal hayot, ozod diyorni orzu qilardi. “A rshi-a’lodagi debocha" da tragediyaning m uhim optimistik g ’oyalaridan biri ifodalangan. Tangri M efistofelga Faust taqdirini topshirar ekan, intihoda Faust M efistofel ustidan g 'o lib chiqajagiga, ezgulikning razillikdan, haqiqatning b o ’htondan, ziyoning zulm atdan kuchli ekanligiga ishondi. Bu o ’rinda Gyote “Tangri”si shunday deydi: Zulm atdan y o 'l topib chiqolur inson, Unga chiroq bo ’lur men bergan idrok. Bu G yotening insonga b o ’lgan ishonchini ifodalovchi optim istik xulosadir. Shuni ham alohida ta ’kidlashni istardikki, tarjim on E.Vohidov G yotening m a’rifatparvarligini rasmiy cherkovga, uning xizm atkori b o ’lgan sxolastik fanga qarshiligini to ’g ’ri his etgan. Tragediyada Gyote ilgari surgan dadil va dono fikrlar, uning dunyoqarashi tarjim on tom onidan to ’g ’ri talqin etilgan. M argarita bilan Faustning din haqidagi m uloqoti, Faust cherkov ta’lim iga qarshi 82 dunyoning birligi va m oddivligi haqida kuyunchaklik bilan aytgan, em otsionalikka boy m ashhur monologi originaldagidek jaranglashi fikrim izning dalilidir: Margarita: Farz erur tangriga doim sig'inm oq Faust: Nechun? Faust: Boshim izda yo'qm i gumbazi samo, Oyoq ostim izda y o ’qmi yo tuproq? Y o’qmi tong ufqidek qaragan Zuhro Va shu’la taratgan bizga yarqiroq? B eg’ubor ko ’zingga sening, ey suluv, M ahliyo k o ’z tikkan men em asm i, yo Haqiqatda yo'qm i tegram izda bu - Senu men sezganu sezm agan dunyo? Shu dunyo b ag ’rida borligingni bil, Hayot butunligin angla doimo, Buni ne atasang so ’ng bilganing qil. Sevgi, baxt deysanmi va yoki xudo?! Bunga yarashiq hech topilm as qismat, Nom yo ’q uni qam rab oluvchi butun, Barcha gap tuyg’uda, so ’z esa faqat Nurafshon falakni to ’sguvchi tutun. Bundan yuz yil m uqaddam “Faust’ ni ruschaga ag ’dargan dastlabki tarjim onlar C hor nazoratining ta’qibidan qochib, asarning o ’ta “dahriy” o'rinlarini yumshatar, yoki olib tashlar edilar. E.Vohidov esa originalga eng vaqin bo'lgan ruscha nusxasini tanlagan, bu buyuk nemis san’atkorining tetik va sog’lom fikrlari, kurashchan dunyoqarashning o ’zbek she’rxoniga yetib kelishiga imkon bergan. Ulkan san’atkor o ’zi yashagan m uhitdagi ziddiyatlar m ohiyatini chuqur anglab, davr ruhini ifodalovchi m uam m olam i q o ’ya bilgani, voqelikni yuksak mahorat bilan haqqoniy tasvirlagani tufayli “Faust” salkam bir yarim asrdan buyon necha-necha m illionlab kitobxonlar avlodini tarbiyalab kelm oqda. 83 Hozirgi kunda “Faust”ning rus, ingliz, Fransuz, arab, xitoy, turk, urdu, Bengal, yaxudiy, tatar, qozoq va boshqa tillardagi tarjim alari safida iste’dodli shoir Erkin Vohidov o ’zbekchalashtirgan nusxaning ham borligi faxrlidir. “Faust”ni tarjim a qilish men uchun orzu b o ’lib, ju r ’at bilan qalam ololm ay yurgan kezlarim da.- deb hikoya qiladi taijim on biz bilan suhbatda,- A lisher N avoiy nomli kutubxonaning nodir kitoblar b o ’lim ida A .L.Sokolovskiyning nasriy tarjim asi (Peterburg 1902) m avjudligidan voqif b o ’lib qoldim . Kitob bilan tanishib, har bir satrga, so’zga berilgan sharh, izohlar bilan oshno b o ’lganim m enga dalda b o ’ldi. N.X olodkovskiy va B .Pastem aklar o ’z tarjim alari bilan m enga ko’mak berayotganday b o ’laverdilar. Faustning dunyosi meni tam om ila o ’z q a'rig a tortgan, boshqa ishga q o ’lim borm ay qolgan edi. Nihoyat, Gyote bilan b o ’lgan besh yillik m uloqot natijasida o ’zbekcha “Faust” yaratildi. “Tarjim aga vaqt sarf qilganim uchun, - deb yozadi E.Vohidov professor U.Norm atov bilan suhbatda, - she’riyatim izning eng zukko zahm atkashlaridan biri dashnom berdi. Rostini aytsam bu m enga ozgina malol keldi. Shaxsan men badiiy tarjim aga, uning m illiy-m adaniy taraqqiyotdagi bebaho qadr-qim m atidan tashqari, professional mahoratni chuqur o ’zlashtirib olishning, Vatan va jahon madaniyatini o ’rganinshning beqiyos vositasi, deb bilaman. Jahon va qardosh xalqlar adabiyotlarida buyuk siym olar tajribasi haqida yozilgan eng yorqin tadqiqotlar shoir yoki yozuvchiga bevosita tarjim a bilan m ashg’ul b o ’lishda olgan sabog’-u bilim lardan ortiqroq narsa berolm aydi. Axir shoh asam i tarjim a qilayotganda ozgina b o ’lsa-da ruhan uning m uallifi darajasiga k o ’tarilasan yoki o ’sha m uallif roliga kirasan. Eng m uhimi, - deb uqtiradi shoir, - tarjim a ijodkom ing m as’uliyat tuyg’usini oshiradi, ijodkom i originalda xom asarlar yozishdan saqlaydi. ” Tarjim on bu m as’uliyatli san’atning k o ’p vaqt olganligidan, “yigitlik um rining a ’lo dam lari” taijim aga sarf bo ’lganligidan o ’kinm aydi. Buyuk shoir so’zining sehri, uning ulkan qalbi va tafakkur kuchini o ’zbekchalashtirish zavqi tarjim onga m ashaqqatli, ayni paytda sharafli ishni uddalash im konini bcradi. Jahon adabiyoti xazinasining abadiy barhayot durdonasi “F a u s f’ning tilim izda bitun salobati va salohiyati bilan nam oyon b o ’lishini ilmiy va adabiy jam oatchilik qizg’in kutib oldi. 84 Akadem ik Vohid Zohidov “Faust” taijim asi haqida quyidagilarni yozadi: “Genial “Faust” g ’oyat iste’dodli va ju r ’atli shoirim iz Erkin Vohidov tom onidan m ohirona tarzda tarjim a qilindi. Bu madaniy hayotim izda ju d a m uhim voqealardan biri b o ’ldi. A xir jahon adabiyotining shoh asarlaridan yana biri o ’zbek xonadoniga kirib kela boshladi. Shuning uchun m en paytdan foydalanib va ham m aga eshittirib tarjim onim izga baland ovoz bilan dil tasannosini izhor etmay o ’tolmayman. O chig’ini aytganda, hozirgilargina emas, keiajak she’rxon avlodlarim iz ham m am nun bo’lib m innatdorchilik bildirajaklar unga” . “Erkin Vohidov “Faust”ni san’atkor sifatida shakllanib, balog’atga yetgan chog’ida tarjim a qildi, - deb yozadilar adabiyotshunos Ibrohim G ’ofurov va shoir Jum aniyoz Jabborov, - “Faust” kabi genial san ’at asarini taijim a qilm oqlik uchun, - deb ta ’kidlaydi ular, - ijodkor shu asar darajasida fikran va qalban yetilgan b o ’lm og’i lozim. Asarning barcha falsafiy, m a’naviy, badiiy m intaqalaridan bezavol harakat qilish, y a’ni uni tom m a'n o d a anglash va o ’z qalbiga k o ’chirishi lozim. “Faust”ni o ’qiganda biz o ’zbek shoiri m ana shunday ijodiy-psixologik jarayonni boshidan kechirganligiga, asam ing so’zlari, shakliy jihatlarigina emas, Gyotening qalbi va idrokining izlarini ham q o g ’ozga tushirilganligiga ishonch hosil qilam iz.” Nem is adabiy tilining asoschisi va jonkuyar targ ’ibotchisi Gyote o ’z asarlarida m ahorat bilan xalq tilidan, uning rang-barang uslubiy b o ’yoqlaridan, m aqol, matal, hikm atli so ’zlaridan unumli foydalangan va o ’z navbatida o ’zi ham aforizm darajasidagi purhikm at durdonalar yaratgan, biz so’z yuritayotgan “Faust”da ham yuqoridagi fazilatlar bir dunyo. A sarda Gyote dunyoqarashining turli qirralarini ifodalovchi, qaysi personaj tilidan aytilishidan q at’iy nazar, o ’quvchi xotirasida m uhrlanib qoladigan aforistik satrlar, maqol, matal, idiom alar o ’rinli q o ’llangan. “ ...H a r hunam ing o ’z amali bor, taxtaga arra-yu, tem irga sandon”, “O ’zim gado va lek k o ’nglim shoh”, “Qorni to ’ysa gadoning, unga bayram o ’sha kun”, “Sen uchun ikki pul odam ning so ’zi”, “O ’z nafsi balosin yenga olsa kim, m urod-m aqsadiga yetadi doim ” . Quyidagi falsafiy satrlar fikrim izga dalil b o ’la oladi: “Shovqin solm oq irmoq odati, Daryo bo ’lgach tinadi albat. 85 Ming k o ’pirsin uzum sharbati Sharob b o ’lnr bir kun oqibat ”. “Yerga sig’mas tabiiy inson, uning uchun cheksiz olam tor ". B ular “Faust” da ishlatilgan yuzlab obrazli ifodalardan nam unalardir. G yote “F au sf'd a ixcham lik va m ushohadakorlikka xalq m aqollari, matallari, idiom atik iboralarini san’atkorlik bilan ishlatish orqali erishgan. S he’riy asarlarda maqol va hikm atli so ’zlarni poetik talablarga m uvofiq joylashtirish san’atkordan kuch va m ahorat talab qiladi. Shu nuqtai nazardan Erkin V ohidovning Gyote q o ’llagan obrazli vositalardan ehtiyotkorlik bilan foydalanishi diqqatga sazovordir. Lekin “Shohidlikdan do ’ppilar uchdi osm onga” (58-bet, 1-qism), “O ’ziga bek - o ’ziga sulton" (16-bet, 2-qism )kabi iboralam i lozim topganki, bu nemis voqeiligi uchun xos emas. Har bir m illat o ’ziga xos yashash sharoiti, tili, m adaniyati, psixologik xususiyatlari, xullas, milliy xarakteriga. urf-odatiga ega. U yoki bu millatning o ’ziga xos xususiyatlari badiiy asarda aks etib, uning milliy koloritini tashkil etadi. M illiy o ’ziga xoslikning asosiy belgilaridan biri realiyalardir. V .G .B eliniskiyning har bir xalqning o ’ziga xosligi haqida bildirgan fikrlari diqqatga sazovordir: “Har bir xalq o ’ziga xos tarzda yashasagina barcha xalqlar xazinasiga o ’z ulushini q o ’sha o lad i... u faqat o ’ziga xos fikrlash tarzi va narsalarga m unosabatida, dinida tilida va ayniqsa, urf- odatlarida nam oyon b o ’la d i.... U rf-odatlar xalqning qiyofasidir, ularsiz xalq - qiyofasiz obraz, behuda va am alga oshm aydigan xayoldir. Bu urf-odatlar andozasi m am lakat iqlim ida m avjud b o ’lgan kiyim lar bichim ida, oilaviy-ijtim oiy turm ush form alarida k o ’rinadi, sababi esa xalqning diniy e ’tiqodida, xurofotlari va tushunchalarida, fuqarolik buyruqlari va tabaqalarning turli-tum anligi bilan farqlanuvchi dahlsiz davlatlar orasidagi m unosabatlam ing shakllarida yashiringandir.” Tarjim on “Faust”ni tarjim a etish jarayonida realiyalam i berishda birm uncha chalkashliklarga y o ’l q o ’ygan. M asalan, kabob, shinni, tillaqosh, azayim xon. m unojot, qasida. qurbonlik, jonliq, pir, m urid kabi so ’zlar Sharq xalqlari turm ushiga mansubdir. Bu so ’zlam i nemis xalqi hayotini tasvirlaydigan asarda berish bir oz g ’ayritabiiydek tuyuladi. Sharq adabiyotida (k o’pincha sh e’riyatda) kabob m ajozi k o ’p q o ’llaniladi. Sharq xalqlarining real turm ushidan 86 olingan bu o ’xshatish o ’quvchilar uchun begona emas. Nemis voqeligidan olingan bu asam ing personaji “Tiriklay kabob b o ’lasan” (56-bet, 2- qism ), “O tashda bo’lib kabob”, deb qayta-qayta takrorlashi maqbul emas. Yoki deylik, M argariyaga tillaqosh kiygizilsa, V agner Faustning kelishini ko’rib, “Shodlikdan d o ’ppilar uchdi osm onga” , deb o ’z xursandchiligini izhor etib tursa, Gyote qahram onlari nemis ekanligiga shubhalanib qolasan, kishi. Har qanday tarjim a (xoh ilmiy, xoh badiiy b o ’lsin) original tilini bilm aydiganlar uchun m o ’ljallanadi. Ammo hozirgi kunda aksariyat o ’zbek kitobxonlari faqat o ’zbekchanigina o'qiydigan kitobxonlar emas. Shunday ekan, asarni originalga iloji boricha yaqinlashtirish m as’uliyati tarjim onning esida turishi kerak. Gyote “Faust”ni fransuz tilida (Jerar tarjim asi) o ’qib g ’oyat ta ’sirlangan va “M en “Faust”ni nemis tilida qayta o ’qigim kelmaydi, lekin m ana bu fransuzcha tarjim a meni hamon hayajonlantiradi”, u sof, yangi va o ’tkir b o ’lib, “Faust”ni fransuz tilida yozganida uni xuddi ana shunday qilib yaratgan b o ’lar edi, deb aytish mumkin. Shuning uchun V.G. Beliniskiyning badiiy tarjim a haqidagi quyidagi fikrlari o'rinlidir: “Badiiy asarlarni tarjim a qilishning bitta qoidasi bor. tarjim a qilinayotgan asarning ruhini berishdir. Buning uchun agar, basharti, m uallif rus bo'lganida u harn asarni rus tilida xuddi shunday yozgan b o ’lar edi, deydigan qilib tarjim a qilish kerak.” Tarjim a qilinayotgan originalda m illiy o ’ziga xoslikka putur yetkazm aslik bilan bir qatorda, tarixiy koloritni - obrazlarda o ’z in’ikosini topgan davrni ifodalash m as’uliyatini ham soqit etm asligi kerak. “Faust”ni o ’zbekchalashtirgan E.Vohidov original yaratilgan davr tilini tarjim ada tiklashni ijobiy hal etganligini ta’kidlash bilan birga, tarjim ada leksikaga, ayniqsa arabcha, forscha, tojikcha so ’zlam i q o ’llashga moyillik nazarim izda m e’yoridan oshganga o ’xshaydi. Voiz masihi akram , bozingar, taqdis, rohi hidoyat, m usahha, kas. muflis, tasxir, yakto, m ushakkal, ulayh, jovidon, anosir. g ’ijo, joriya, sardanakkal, vorisul-vahdat, mujazzab, mutaxayyil, dasti-kirom kabi hozirgi kunda ishlatilm ayotgan leksika zam ondosh o ’quvchilarning asar haqidagi taassurotlarini xiralashtirm asm ikan? Yuqoridagi e ’tiborimizni tortgan ju z ’iy qusurlardan qat’iy nazar Erkin Vohidov jahon klassik adabiyotining eng buyuk asarlaridan biri hisoblanm ish “Faust”ni o ’zbek tilida qayta yaratishga m usharraf bo'ldi. Q izig’i shundaki, Gyotening o ’zi ham shunga o ’xshash hulosaga kelib, “Faust” asarida uni antik o ’tm ish o ’ziga rom qilib olganini 87 eslaydi. Faust (u m azkur epizodda m uallifning hayotiy yo ’lini ram ziy m a’noda takror etgandek b o ’ladi.) afsungarlik orqali Qadimgi Y unonistonga tushib qoladi va bu yerda g o ’zal Y elena unga Evforion degan o ’g ’il tu g ’ib beradi, lekin Evforion uchm oqchi b o ’lganda, yiqilib nobud b o ’ladi; Yelenaham g ’oyib b o ’ladi, Faustning q o ’lida faqat uning kiyimlari qoladi, xolos. “Faust” asari G yote ijodining qaysi bosqichiga taalluqli ekanligini aytish qiyin. Unda Gyote ijodining va, um um an, m a’rifatparvarlik san’atining bosh mavzusi o ’z ifodasini topgan. Gyote asar ustida goh ishlab, goh tashlab q o ’yib deyarli, butun umri davom ida izlanish olib bordi. A sam i yozish fikri “B o’ron va hujum ” davrida tu g ’ilgan. Undan birinchi parcha 1790-yili e ’lon qilingan b o ’lsa, asam ing ikkinchi qismi oradan qirq ikki yil o ’tgandan keyin (1832 yili) c ’lon qilinadi. Birinchi qismi taxm inan bu davr o ’rtasida - 1808-yili chop etilgan. Download Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling