Nerv tizimi haqidagi ilm (neurologia)

IX juft - til-yutqin nervi - nervus glossopharyngeus

X juft - adashgan nerv - nervus vagus
XI juft - qo‘shimcha nerv - nervus accessories
XII juft - til osti nervi - nervus hypoglossus
Bosh miya nervlari tuzilishi jihatidan orqa miya nervlaridan farq qiladi. Bu farq bosh miya hamda kallaning taraqqiyotini tana va orqa miya taraqqiyotidan boshqacha bo‘lishiga bog‘liq.
12 juft bosh miya nervlarini bir nechta guruhga bo‘linadi:
I guruhga uchta sezuvchi nervlar: I juft - hidlov nervi, II juft -ko‘ruv nervi, VIII juft - dahliz-chig‘anoq nervi kiradi.
II guruhga beshta harakatlantiruvchi nervlar: III juft-ko‘zni harakatlantiruvchi nerv, IV juft-g‘altak nervi, VI juft-uzoqlashtiruvchi nerv, XI juft-qo‘shimcha nerv, XII juft-til osti nervi kiradi.
III guruhga to‘rtta aralash nervlar: V juft - uch shoxlik nerv, VII juft - yuz nervi, IX juft - til yutqin va X juft - adashgan nerv kiradi. Oxirgi guruh nervlar tarkibida sezuvchi, harakatlantiruvchi va vegetativ tolalar bo‘ladi, ammo nervlarning bunday bo‘linishi shartli ravishda, chunki har qanday harakatlantiruvchi nerv tarkibida chuqur sezgi va vegetativ tolalar bo‘ladi.
Bosh miya nervlari orqa miya nervlariga o‘xshab orqa va oldingi ildizlar yig‘indisidan iborat bo‘lmay, faqat oldingi yoki orqa ildizlardan hosil bo‘lgani uchun harakatlantiruvchi yoki sezuvchi nervlar bo‘ladi. Bundan tashqari bosh miya nervlarining hech qaysisi boshqa biroviga o‘xshamaydi.
12 juft bosh miya nervlari taraqqiyotiga qarab bir necha guruhga bo‘linadi:
I.oldingi miyadan taraqqiy etuvchi I va II juft nervlar. Ular bosh miya o‘simtalari bo‘lib, hidlov nervi hidlov miyasidan, ko‘ruv nervi esa oraliq miyadan taraqqiy etadi.
II.bosh miotomlari bilan aloqada taraqqiy etuvchi (III, IV, VI juft) nervlar. Bu nervlar boshning oldingi uchta somitidan taraqqiy etgan ko‘z olmasi mushaklarini innervatsiya qiladi.
III.visseral ravoq nervlari (V, VII, IX, X juft). Bu nervlarning tugunlari bo‘lib ularda sohta unipolyar hujayralar joylashgan. Ularning taraqqiyoti ortqi miya bilan bog‘liq. Ularning tarkibida sezuvchi tolalardan tashqari harakatlantiruvchi tolalar ham bo‘lib, visseral apparat mushaklarini innervatsiya qiladi. Shuning uchun ularni visseral ravoqlar nervlari deyiladi.
V juft I visseral ravoq nervi. VII juft II visseral ravoq nervi. IX juft III vasseral ravoq nervi. X juft IV va keyingi ravoqlar nervi. XI juft qo‘shimcha nerv o‘z taraqqiyotida X juft nervdan ajrab chiqqani uchun shu guruhga kiritiladi. VIII juft nerv taraqqiyoti davrida VII nervdan ajrab chiqqan sezuvchi nerv hisoblanadi.
IV.3-4 ta orqa miya nervlarining qo’shilishidan hosil bo‘ladigan XII juft til osti nervi.

Hidlov nervi

I juft, hidlov nervi (nn. olfactorius) burun bo‘shlig‘i hidlov sohasining shilliq pardasida joylashgan hidlov hujayralarining markaziy o‘simtalaridan iborat. Ular 15-20 ta ingichka hidlov nervlarini hosil qilib, g‘alvirsimon suyakning ilma-teshik plastinkasidan o‘tib hidlov piyozchasida (bulbus olfactorii) tugaydi.

Ko‘ruv nervi

II juft, ko‘ruv nervi (n. opticus) to‘r pardaning ko‘r dog‘ sohasida ganglioz hujayralarning aksonlari to‘plamidan hosil bo‘ladi. Nerv tomirli va oqliq pardani teshib o‘tib (koz qismi), ko‘z kosasidan (koz kosasi qismi) ko‘ruv nervi kanali orqali (kanal ichi qismi) kalla bo‘shlig‘iga (kalla ichi qismi) chiqadi. Miya tubida ikki tomondan kelayotgan nervlar bir-biriga yaqinlashib, o‘zaro to‘liq bo‘lmagan kesishma (chiasma opticum) hosil qilib ko‘ruv traktiga o‘tib ketadi.

Ko‘zni harakatlantiruvchi nerv

III juft, ko‘zni harakatlantiruvchi nerv (n. oculomotorius) (142-rasm) tarkibida harakatlantiruvchi va vegetativ tolalari bor. Ular o‘rta miyaning to‘rt tepaligini yuqori tepachalari sohasida, Silviy suv yo‘li tubida joylashgan harakatlantiruvchi (nucleus nervi oculomatorii) va qo‘shimcha vegetativ (Yakubovich) (nucleus oculomatorius accesorius) o‘zaklaridan boshlanadi. Juft yirik hujayrali somatik o‘zak ko‘z olmasi mushaklarini innervatsiya qiladi. Juft mayda hujayrali vegetativ o‘zak ko‘z qorachig‘ini toraytiruvchi mushakni innervatsiya qiladi. Toq mayda hujayrali (Perlia) vegetativ o‘zak kiprikli mushakni innervatsiya qiladi. Ko‘zni harakatlantiruvchi nerv miya oyoqqchalarining medial yuzasidan chiqadi. U oldinga yo‘nalib, ko‘z kosasining yuqorigi tirqishi orqali ko‘z kosasiga kiradi va ikki shoxga bo‘linadi. Ustki shox (r. superior) sof harakatlantiruvchi bo‘lib, ustki qovoqni ko‘taruvchi mushak (m.levator palpebrae superior) va ko‘zning yuqorigi to‘g‘ri mushagini (m.rectus superior) innervatsiya qiladi.
Pastki shox (r. inferior) aralash. Uning harakat tolalari ko‘zining pastki va medial to‘g‘ri mushaklarni (mm.rectus inferior et medialis),
h