New uzbekistan: innovation, science and education

Апрель 2023 10-қисм
Тошкент
‘‘ЯНГИ ЎЗБЕКИСТОН: ИННОВАЦИЯ, ФАН ВА ТАЪЛИМ’’
Олий таълим бугунги кунда мураккаб янгиланиш жараёнини бошидан кечирмоқда. 
Вазият яна шу билан мураккаблашмоқдаки, олимларнинг таъкидлашича, изчил ва 
узлуксиз технологик инқилоб шароитида, олинган билим, кўникма ва малакалар, уларнинг 
ўзлаштирилиши ва олий таълим дипломи билан тасдиқланиши учун зарур бўлганидан кўра 
қисқа вақт ичида ўзларининг қўлланилиши ва фойдалилигини йўқотади. 
Бу ҳолат таълимни модернизация қилишни тақозо этди: бошқа таълим муҳитини яратиш ва 
амалга ошириш, хусусан, шахсни мақсадли ривожланишига, кўп омилли, ижтимоий, бозор-
иқтисодий, ахборот ва коммуникациявий жиҳатдан бой муҳитга мослашиш қобилиятига 
ҳисса қўшадиган, таълим жараёнида компетенциялар мажмуини ривожлантириш ва 
шакллантиришга имкон берадиган шароитларни аниқлаш, асослаш ва таъминлаш учун 
муҳит яратди.
Кўп тадқиқотчилар ҳозирги пайтда таълим натижалари парадигмасининг билим, кўникма 
ва малакаларнинг (БКМ) тўлиқроқ, шахсий ва ижтимоий жиҳатдан интеграциялашган 
натижага айланаётганлиги, бу эса битирувчилар учун янги фаолият турларининг амалий 
ўзлаштирилиши жараёнида қисқа ва узоқ муддатли истиқболда фойдали бўлади деб 
ҳисоблайдилар.
Таълимнинг энг муҳим стратегик вазифаси - билимга йўналтирилган парадигмадан 
шахсга йўналтирилган парадигмага ўтиш эди. Бу таълим натижасининг янги парадигмасини - 
компетентлилик ёндашувини қабул қилишни англатарди. Бироқ, бундай ёндашув билан фанни 
ўрганиш талабани тайёрлашга қўйиладиган талаблар рўйхатидан чиқмайди, у бўйсунувчи, 
йўналувчи функцияни бажаради. Шундай қилиб, Г.С.Саволайненнинг таъкидлашича, бу 
ёндашув билан билимнинг қиймати ва ички қиймати камаймайди. Унинг моҳияти билимга 
бўлган муносабатни ва уни ўзлаштириш усулларини ўзгартиришдан иборатдир: билимлар 
педагогик фаолият мақсадидан шахснинг ўзини мустақил ривожлантириш, унинг касбий 
ўсиш воситасига ўтади [1].
Шундай қилиб, касбий тайёргарликни компетенция асосида қуриш мантиқий, ижтимоий 
ва иқтисодий жиҳатдан оқланган жараёндир.
Замонавий тадқиқотлар таҳлили шуни кўрсатадики, педагогика фани касбий таълимнинг 
методологик асоси сифатида компетенцияга асосланган ёндашувни назарий тушунишнинг 
хилма-хиллиги билан ажралиб туради. Шу билан бирга кўпчилик тадқиқотчилар буни касбий 
таълимни модернизация қилиш ва таълим мазмуни ва натижалари билан жамият ва шахс 
талаблари ўртасидаги тафовутни бартараф этишнинг туб воситаси деб билишади, чунки 
бир қатор олимларнинг фикрига кўра компетенцияга асосланган ёндашувни касбий таълим 
мазмунини ривожланаётган шахснинг эҳтиёжларига мос равишда танлаш имконини беради 
ва шу билан бирга маълум бир соҳада уни муваффақиятли профессионал фаолиятнинг 
инновацион тажрибасига йўналтиради.
Э.Зеер ва Э.Сыманюкнинг фикрича, компетенцияга асосланган ёндашув - бу мақсадларга 
-таълим векторларига: индивидуалликнинг ўрганувчанлиги, ўзини мустақил ўзи белгилаши 
(ўз тақдирини ўзи белгилаши), ўзини мустақил намоён қилиши, ижтимоийлашуви ва 
ривожланишидир [2, 25-б.].
Таълимотнинг барча ушбу кўрсаткичлари - шахснинг асосий фазилати - 
компетенцияларнинг ҳосиласидир. Бугунги кунда улар таълимнинг исталган ва башорат 
қилинадиган натижаси сифатида юзага келади. Бу нуқтаи назардан, нафақат билим сифати, 
балки ўқувчининг шахсий фазилатларида намоён бўладиган таълимоти ҳам баҳоланади. 
Е.В.Бондаревскаянинг фикрича, компетенцияга асосланган ёндашув таълимнинг маълум 
бир парадигмаси доирасида кўриб чиқилиши керак. Унинг таъкидлашича, бундай ёндашув, 
шахсга йўналтирилган парадигма доирасида, ҳар қандай, хусусан, педагогик фаолиятнинг 
семантик компонентига йўналтирилган компетенциялар тўпламини белгилайди. Бундай 
кўникмаларга эга бўлган бўлажак муҳандис фаолиятини давр талабларига мувофиқ яратиши 
мумкин [3].
Ушбу турдаги фаолиятнинг самарадорлигини ҳисобга олиб, биз мотивацион соҳадаги 
ижобий ўзгаришларга эътибор қаратдик, улар талабанинг изланиш ва ижодий фаоллигида 
намоён бўлади. Тадқиқот шуни кўрсатдики, ўқитишнинг барча босқичларида тадқиқот 
ишларини нафақат ўрганилаётган фаннинг баъзи қоидаларини асослаш ва ишлаб чиқишнинг 
самарали воситаси бўлибгина қолмай, балки талабаларнинг рефлексив қобилиятини 
ривожлантиришнинг энг муҳим воситаси: ўзини ўзи бошқариш, ўз-ўзини ташкиллаштириш, 

---

53