New uzbekistan: innovation, science and education

Апрель 2023 10-қисм
Тошкент
‘‘ЯНГИ ЎЗБЕКИСТОН: ИННОВАЦИЯ, ФАН ВА ТАЪЛИМ’’
Катта мактабгача ёшда эмпатия ҳисси аста-секин шахснинг барқарор шаклланишига 
айланади ва турли шакллардаги вазиятларда ўзини намоён қилади. Бундай турғун туйғу 
боланинг хатти-ҳаракатига маълум бир тарзда таъсир қила бошлайди, яъни хатти-ҳаракат 
мотивига айланади.
Мактабгача ёшдаги болалар билан солиштирганда, катта мактабгача ёшдаги болаларда 
эмпатиянинг барқарорлиги сезиларли даражада ошади. Шундай қилиб, 4-5 ёшли боланинг 
муайян вазиятдаги ҳиссий реакциялари ҳар доим ҳам унинг моҳиятига мос келмайди. 
Баъзи ҳолатларда у тегишли ҳис-туйғуларни намоён қилади, бошқаларида у ҳиссий 
жиҳатдан пассив бўлиб қолади. Катта мактабгача ёшдаги болада вазият бир оз бошқача. 
Бу ерда ҳиссий ҳолатлар вазиятга максимал даражада мос келади. Бу боланинг вазиятдан 
тобора кўпроқ хабардор бўлиб бораётганлигини кўрсатади, бу эса ҳиссий реакцияни янада 
теранроқ қилади. Ўрта ва айниқса кичик мактабгача ёшдаги болалар ўзларини қамраб олган 
ҳис-туйғуларга тўлиқ берилмайдилар. Ҳар қандай объектнинг, ҳатто у мутлақо аҳамиятсиз 
бўлса ҳам, намоён бўлиши кифоя ва ҳиссий реакциянинг кўлами пасаяди, нолга қадар 
тушиб кетади. Катта мактабгача ёшдаги бола учун ҳиссиётлар руҳиятнинг асосий ҳолатига 
айланади. Чалғитадиган омиллар ўз аҳамиятини йўқотади.
Эмпатия туйғусини барқарорлаштириш, унинг шахсий кечинмага ўтиши боланинг 
ахлоқий ривожланишининг энг муҳим ютуқларидан бири, унинг одамларга, табиат 
объектларига бўлган ички муносабатининг ўзгариши, улар билан мулоқот қилишдан 
қувончнинг намоён бўлишидир. Бола, шунингдек, баъзи фаолиятдаги ўз муваффақияти 
учун тарбиячининг мақтовидан қувонч ҳис қилади, бу унинг бундай фаолиятни янада 
яхшироқ бажаришга ҳаракат қилишига ҳисса қўшади. Ахлоқий кечинмадан келиб чиққан, 
катталарнинг баҳоловчи таъсири остида мустаҳкамланган бола муносабатининг санаб 
ўтилган шакллари унинг ўзига хос хусусиятига, шахс фазилатига айланади. Келажакда бу 
хусусият боланинг ўхшаш вазиятларда ўзини қандай тутишини белгилаб беради. Эмпатия 
туйғусини шакллантириш билан боғлиқ бўлган бундай умумий ижобий йўналиш бола 
шахсининг ўзагини яратади. Шунинг учун биз ўйлаймизки, тарбия фаолиятида болаларни 
қўллаб-қувватлайдиган ва уларда ишончни уйғотадиган усуллар керак.
Катта мактабгача ёшдаги болаларда хатти-ҳаракатларнинг маълум бир йўналиши 
шаклланади. Ахлоқий мотивлар етакчилик қилади. Бола катталарнинг талабини бажариш 
ва ўзи учун ёқимсиз иш билан шуғулланиши учун қизиқарли фаолиятдан, ўйиндан воз 
кечиши мумкин. Шахснинг муҳим янги фазилати - бу баъзилари устун бўлиб, бошқалари 
эса бўйсунадиган - мотивларнинг бўйсунишидир.
Мактабгача ёшдаги болада янги фаолият турларининг пайдо бўлиши янги мотивлар: 
ўйин, меҳнат, таълим, чизиш ва лойиҳалаш жараёнининг шаклланишига олиб келади; 
боланинг катталар билан мулоқот қилиш мотивлари ўзгаради - бу катталар дунёсига 
қизиқиш, катталар каби ҳаракат қилиш, унинг розилиги ва қувватловини, ҳамдардлигини, 
баҳосини ва кўмагинини олиш истагидир. Тенгдошларга нисбатан ўзини намоён қилиш ва 
мағрурлик мотивлари ривожланади. Бошқа одамларга муносабат, хулқ-атвор шаклларини 
ўзлаштириш, ўз ҳаракатлари ва бошқа одамларнинг ҳаракатларини тушуниш билан боғлиқ 
ахлоқий мотивлар алоҳида ўрин тутади).
Мактабгача ёшдаги болалар, бошқалар уларни севишини исташади, улар катталарга 
боғланишга муҳтож. Бу хусусият боланинг тўлиқ ривожланиши учун зарурдир. У уларнинг 
тақлидини озиқлантиради. Бирор бир катталарга боғланмаган болалар қўрқув ва изтироб 
қурбони бўлишади.
Катта мактабгача ёшдаги даврда боланинг маънавий-ахлоқий асослари, ҳиссиётлари, 
туйғулари, тафаккури, жамиятда ижтимоий мослашиш механизмлари шакллана бошлайди, 
атрофдаги дунёда ўзини англаш жараёни бошланади. Инсон ҳаётининг ушбу бўлаги болага 
ҳиссий ва руҳий таъсир қилиш учун энг қулайдир, чунки унинг идрок тасвирлари жуда 
ёрқин ва кучли, шунинг учун улар узоқ вақт давомида, баъзан эса бутун ҳаёти давомида 
хотирада қолади, бу эса ватанпарварлик тарбиясида жуда муҳимдир.
Катта мактабгача ёшдаги даврда ижтимоий мотивлар ва ҳиссиётлар ривожланади. Бола 
ҳаётининг биринчи йилларида улар қандай шаклланиши кўп жиҳатдан унинг барча кейинги 
ривожланишига боғлиқ. Бу даврда уни ўз халқи, ўз мамлакати билан кўринмас тарзда 
боғлайдиган ҳис-туйғулар ва характер хусусиятлари ривожлана бошлайди. Бу таъсирнинг 
илдизлари бола ўрганаётган халқнинг тилида, халқ қўшиқларида, мусиқаларида, ўйинларида, 

---

56