No`kis 1-Lektsiya. Etika pani predmeti ham jamiyet turmisindagi ahmiyeti

7-Lektsiya. Oylawdin universal logikaliq usillari tusinik.

Jobasi;

1. 
   Tusinik oylawdin formasi ekenligi.
   
2. 
   Tusinik predmetlerinin uliwma ayriqsha sawlelendiriwshi formasi.
   
3. 
   Tusiniklerdi aniqlaw.
   

Tayanish tusikileri ;Tusinik,Tusiniktin mazmuni ham kolemi,klass,quramali tusinik.

Adebiyatlar.
1.Karimov I.A .”Asarlar toplami 1-18 jildlar” –t.Ozbekiston ,1996-2010.
2. karimov I.A Yuksak manaviyat –engilmas kush-T;Manaviyat ,2008.
3.Karimov I,A Uzbekiston demokratik taraqiyotning yangi yangi bosqishida T.O .2005 yil,
4. Ibin A.A “Logika” –M.2003.
5. Raximov I.”logikadan amaliy mashqulotlar va metodik tabsiyalar T,Uzbekston 1988.
1. Logika paninde tusinik oydin ozgeshe turi sipatinda izertleniledi.(tusiniklerdin logikaliq formasin aniqlaw ,olar arasindagi qatnasiqlardi belgilew ham t,b usillari).Tusiniklerde tek gana en ahmiyetli belgilerge tiykarlangan halda predmetler klasi korsetiledi.Belgi degenimizddin` ozi predmetlerdin bir-biri menen uqsasliqqa yamasa ayrimashiliqqa iye boliwin korsetiwshi tiykar .Belgide predmetlerdegi qasiyetlerdin barligi yamasa joqligi korsetiledi.Tusiniklerde predmetler belgiler sistemasi tiykarinda uliwmalistiriladi.Sol sebepli har qanday predmet kop turli belgilerge iye boliwi mumkin.Olardin tiykargi turlerine jeke,uliwma ahmiyetli ,ahmiyetli emes ,apiwayi ,quramali ,maqul,teris belgiler jatadi.Belgiler tek gana bir predmetke tan bolsa –jeke belgi,al predmetlerdin` toparina tan bolsa –uliwma belgi ,egerde predmetke tan zarurli belgiler sol predmettin` ishki tabiyatin aniqlasa ,onda olar ahmiyetli belgi ,al olardin tiykarin sawlelendirilmese,onda olar ahmiyetli belgi bolip,al logikaliq formalardin` tiplerine qaray apiwayi ham quramali ,teris ham maqul belgi bolip boliniwi mumkin.
Apiwayi belgi-dep predikatlar logikasi tilinde logikaliq terminlerge (yagniy ,bir biykarlaw belgisinen ham logikaliq kvantordan basqa )iye emes belgige ,al quramali belgi dep jpoqaridagi talapqa juwap bermeytugin belgige aytiladi.Misali ,apiwayi belgi retinde qandayda bir mamlekettin` paytaxti boliw belgisin ,yagniy Ozbekistannin` paytaxti boliw belgisin;quramali belginin` misali retinde “eki ham ushke boliniwdi”alip qarasaq boladi.
Al Maqul ham Teris belgilerge tek gana apiwayi belgiler bolinedi.Maqul belgide belgiler biykarlaw formasina iye emes turinde beriledi,al teris belgilerde belgiler biykarlaw turine iye boladi.Solay etip ,tusinik bir tekles predmetlerdin` kopliginin` en ahmiyetli belgilerin uliwmalastriw natiyjesinde payda bolip ,realliqti (haqiyqatliqti)ilimiy biliwdin` en tiykargi formalarinin` birin beredi.Oltiykarinan,birinshiden ,uliwmaliqqa iye ayriqsha belgilerdi sawlelendiriwshi bilimlerdin` koriniw formasi,ekinshiden,informatsiyani jetkerip beriwshi usil waziypalarin atqaradi.Tusiniklerdin payda etiw ushin predmettin en ahjmiyetli qasiyetlerin bolip korsetiwimiz shart.Onin ushin predmetlerdin` bir-biri menen salistiriw natiyjesinde ,olarga tan uliwma belgini ajiratiwimiz tiyis.Bugan salistiriw, analiz,sintez,abstraktsiyalaw,juwmaqlastiriw siyaqli logikaliq usillardi qollaniwdin jardeminde erisemiz.
Salistiriw –dep predmetlerdin` uqsasligin yamasa ayrimashiligi aniqlawshi logikaliq usilga aytiladi.Bul usildin` jardeminde belgili bir predmetlerge toparina tan uliwma belgiler aniqlanadi.Predmettin` belgilerin bolip korsetiw ushin ,oylaw darejesinde predmetti sostav boleklerge boliwimiz tiyis.Bunday logikaliq usil analiz dep ataladi.Onin jardeminde qanday da bir belgilerdi boliw tiykarinda,biz olardin` har qaysisin oz aldina izertew mumkinshiline iye bolamiz.Har bir bolekti oz aldina uyrenip ,oylaw darejesinde predmettin` bir outinligin qayta tiklewimiz tiyis.
Analiz jardeminde boleklerge bolingen predmettin` sostav boleklerin oylaw darejesinde jamleytugin logikaliq usil sintez dep ataladi.
Sintez analizge qarama-qarsi logikaliq usil bolgani menen olar hamme waqitta biri- birin toliqtirip turadi.Predmetlerdin` en ahmiyetli emes belgilerden bolip alip qaraw ,oylaw darejesinde predmettin` tek dara belgilerine diqqat awdarip ,basqa belgilerin esapqa almaw abstraktsiyalaw logikaliq usili jardeminde iske asiriladi.Sol sebepli abstraktsiyalawda predmetlerdin` ahmiyetli emes belgilerin diqqatqa almaw nazerde tutiladi.Solay etip ,tusinik dep predmetlerdin` en ahmiyetli en ahmiyetli belgilerin sawlelendiriwshi oydin formasina aytamiz. Har qanday tusinik mazmun ham kolemge iye.Tusiniktin` mazmuni dep berilgen tusinikti aniqlatatugin predmettin` en ahmiyetli belgilerinin jiynagina aytamiz.
Tusiniktin kolemi dep –tusinikte oz sawlesin tapqan predmetlerdin` kopligone ,jiynagina aytamiz.Misali”jinayat”tusiniginin` kolemine barliq jinayatlar kiredi.Sebebi olardin` hammesine uliwmaliq belgiler tiyisli.
Tusiniklerdin mazmuni ham kolemi bir biri menen tigiz baylanisli .Bul baylanis tusiniklerdin mazmuni ham kolemi arasindagi keri baylanis nizami menen belgilenedi.Bul nizam boyinsha tusiniktin` mazmuninin uliwmalastiriwi tusiniktin` koleminin` shekleniwine ,al kolemnin uliwmalastiriliwi mazmunnin shekleniwine alip keledi.

2. 
   Tusinik predmetlerdin tiykargi olshemlerge tiykarlangan halda bolinedi;Birinshiden -tusinikler predmetlerdi uliwmalastiriw sanina qaray bosliq kolemge iye ham bosliq emes kolemge iye tusiniklerge bolinedi.
   

Bosliq tusinik dep –koleminde alemdegi bir de predmet sawlelenbegen tusinikke aytamiz.Bunday tusiniklerdin mazmuni alemdegi birde predmetke tiyisli emes belgiler sistemasina iye boladi.Misali;mangilik dbigatel .Al bosliq emes kolemge iye tusinikler jeke ham uliwma tusinikler bolip bolinedi.Jeke tusiniktin` kolemi bir elementten turadi.(Misali ;Nokis ,Moynaq,Frantsiya),al uliwma tusiniktin` kolemi bir elementten artiq kop elementke iye boladi. Misali ,paytaxt ,sud,tariyx .Uliwma tusinikler oz gezeginde sanga alinatugin ham sanga alinbaytugin bolip ekige bolinedi.Sanga alinatugin tusiniklerdin kolemi sheklengen,al sanga alinbaytugin tusiniklerdin kolemi predmetlerdin sheklenbegen sanina tiyisli boladi.Misali ,”ekinshi jer juzliki uris qatnasiwshisi”-kolemi sheklengen,sebebi adamlardin` belgili bir boleginin` fashizimge qarsi gureskenligi esapqa alingan.Adam degen tusinik sanga alinbaydi,sebebi bul tusinikte barliq adamlar (omir surip ketken ,surip atirgan ,keleshekte omir suretugin adamlardin barligi)diqqatqa alinadi.Bul tusiniktin` kolemi sheklenbegen.
Ekinshiden-predmetlerdi uliwmalastiriw tipine qaray tusinik ler jiynaqlawshi,jiynaqlawshi emes (bolistiriwshi )konkret ham abstrakt tusinikler bolip bolinedi.
Jiynaqlawshi tusiniktin` elementleri retinde bir putinlik turinde tusiniletugin bir tekles predmetlerdin jiynagi alip qaraladi.Misali ,studentler gruppasi ,xaliq,biblioteka.
Jiynaqlawshi emes -tusiniklerdin elementleri retinde dara predmetler tusiniledi.Misali ;Qaraqalpaq mamleketlik universiteti.
Konkret tusinik dep- oz betinshe omir suretugin predmet yamasa predmetler jiynagin sawlelendiriwshi tusinikke aytamiz.Misali ,student ,yuridikaliq nizam ,planeta .
Abstraktliq tusinik –dep predmetlerdin` qasiyetlerin,olar arasindagi qatnasti sawlelendiriwshi tusinikke aytamiz.Misali ,juwapkershilik,batirliq, saqiyliq.
Ushinshiden –Predmetlerdi uliwmalastiriwshi belgilerdin` xarakterine qaray tusinikler maqul ham teris,qatnasli ham qatnassiz tusiniklerge bolinedi.
Maqul tusinik –dep mazmuninda predmetlerge tiyisli bolgan belgilerdi sawlelendiriwshi tusinikke aytamiz.
Teris tusinik dep-predmettin mazmunina belgilerdin` tiyisli emes ekenligin sawlelendirwshi tusinikke aytamiz.
Maqul tusiniktin mazmunin-maqullawshi belgi korsetedi.Misali ,sawatli –maqullawshi tusinik ,sawatsiz –teris tusinik ,angilshan tilinde soylewshi –maqul tusinik,angilishan tilinde soylemeytugin adam –teris tusinik.
Qatnasli tusinik-dep korsetilgen predmetlerdin` basqa predmetler qatnasta omir suretugin sawlelendiretugin tusinikke aytamiz,al
Qatnassiz tusinik –dep oz betinshe , basqa predmetler menen baylanissiz omir suretugin tusiniklerge aytamiz.
Anaw yamasa minaw tusiniktin` turin aniqlaw tusiniklerge logikaliq sipatlama beriw dep ataladi.Tusinikler arasindagi qatnaslardi eki ulken gruppaga boliwge boliwge boladi.1).salistirilatugin tusinikler-bul tusinikler uliwma belgilerge iye ham olardi bir biri menen baylanista alip qarawga boladi.
2).Salistirilmaytugin tusinikler-bul tusinikler uliwma belgilerge iye emes tusinikler ,sol sebepli olardi bir-biri menen salistiriwga bolmaydi.Yagniy olar bizdi korshagan ortaliqtin` har qiyli tarawlarina tiyisli bolganligi sebepli bir-biri menen salistiriwga bolatugin uliwma belgilerge iye emes.Bul tusiniklerde logikaliq qatnas jagdayinda tek gana salistirilatugin tusinikler boliwi mumkin.Kolemi jaginan salistiratugin tusiniklerdi uylesetugin ham uylespeytugin tusinikler dep bolip alip qarawga boladi.
Uylesetugin tusinikler dep-kolemleri toliq yamasa dara jagdayda betlesetugin tusiniklerge aytamiz.
Uylesetugin tusinikler ush turli qatnasta boliwi mumkin.
1)Ten maniles tusinikler .Bul tusiniklerdin` kolemleri toligi menen bir-biri menen betlesedi.
Tusinikler arasindagi qatnaslardi Eyler shenberinde suwretlew logikada qabil etilgen.Bul shenberde –tusiniklerdi kolemin,al toshka –predmetlerdin kolemine ten maniles tusinikler bir-biri menen toliq betlesetugin shenberlerde beriledi.
2)Kesilesetugin tusinikler .Birinshisi tusiniktin kolemi ekinshi tusiniktin` kolemine dara jagdayda kirse,onday tusiniklerdi kesilisiw qatnasindagi tusinikler dep aytamiz.
3) baginiw qatnasindagi tusinikler.Baginiw qatnasinda bir tusiniktin` kolemi ekinshi tusiniktin` kolemine toligi menen kiretugin tusinikler boladi.
Egerde baginiw qatnasinda eki uliwma tusinik bolsa ,onda basginiwshi tusinik-tur dep ,al bagindiriwshi tusinik –tek dep ataladi.Birge baginiw qatnasindagi tusinikler dep-bir-biri menen kesilispeytugin ,biraq eki tusinik ushin uliwmaliqqa iye ushinshisi tusinikke baginiwshi uylespeytugin eki yamasa onnan da kop tusiniklerge aytamiz.
Qarama –qarsiliq qatnasinda bolatugin tusinikler dep-tusiniklerdin` birewi qandayda bir belgilerge iye bolsa,ekinshisi sol belgilerdi toligi menen biykarlawshi ham olardi basqa belgiler menen (toligi menen biykarlawshi)almastiriwshi tusiniklerge aytamiz.Qarama –qarsiliq qatnasindagi eki tusiniktin` kolemlerinin` qosindisi olar ushin ortaq bolgan tusiniktin` koleminin` bir bolegin gana aniqlaydi.Olar ushin ortaq tusinik teklik tusinik bolip ,al qarama –qarsiliq qatnasindagi tusinikler turlik tusinikler bolip ,olar teklik tusinikke baginadi.
Qarsiliq (kontradiktorliq)qatnasinda bolatugin tusinikler dep -tusiniklerdin
Birewi qaqnday belgilerge iye bolsa,ekinshisis sol belgilerdi basqa belgilerge almastirmay,al tek olardi biykarlawshi tusiniklerge aytamiz.Bul tusiniklerdin kolemi toliq turde teklik tusiniktin kolemi menen betlesedi.

3. 
   Ilimde aniqlama atalatugin logikaliq operatsiya ken turde qollaniladi.Aniqlama jardeminde til baylamalarinin` manisi belgilenedi.,jana tusinikler,terminler kirgiziledi.
   

Aniqlama-sozinin` ayyemgi grek tilindegi manisi “xoros”sozinen kelip shigip ,shegaraliq stolb degendi anlatadi.Bunda stolblar bir jer maydanin ekinshi jer maydanshasinan boleklew ushin qollanilgan.Bul sozdin` latin tilindegi analogi “finis” degen sozden alinip ,shegara ,bir narsenin` soni degendi anlatadi.Al tusiniktin` mazmuni predmettin` en ahmiyetli belgilerinin` jiynagin anlatadi,sol sebepli tusiniktin` mazmunin ashiw onin` en ahmiyetli ,tiykargi belgilerin aniqlawdi anlatadi.
Aniqlama dep-tusiniktin` mazmunin ashiwshi logiklaiq operatsiyaga,yagniy til bayanlamalarinin` mazmunliq manisin dal belgilewdi anlatatugin logikaliq operatsiyaga aytamiz.
Mazmunin ashiwdi talap etetugin tusinikti definiendum (Dfd) ,yamasa aniqlaniwshi tusinik dep ,al berilgen tusiniktin mazmunin ashatugin tusinikti definiens (Dfn)yamasa aniqlawshi tusinik dep aytamiz.
Aniqlamalarda predmetler haqqindagi tusiniklerdin barliq mazmuni berilmey ,tek gana en tiykargi mazmun ashiladi.Kopshilik jagdaylarda biliw protsessinde tusiniklerdi aniqlawga uqsas usillarda qollaniladi.Olarga Ostensiv aniqlama,suwretlew ,minezleme beriw,salistiriw usillari jatadi.
Ostensiv sozi latin (ostensio)tilinen alinip ,”korsetiw” degendi anlatadi.Bul usil soz dizbeginin` manisin sol sozdi anlatatugin predmetlerdi ,hareketti tikkeley korsetiw joli menen tusindiriwge bagdarlangan.Kopshilik jagdaylarda bul usildi tikkeley qabil etiwge bolatugin predmetlerge sipatlama beriw ushin qollaniladi.Misali,basqa tillerdi uyrengende ,kriminalistlik texnika menen tanisiw waqtinda ,narselerdin` en apiwayi qasiyetlerin (ren ,dam,iyis h.t.b)sipatlaganda berilgen usildi kennen qollanadi.Biraq ostensiv usildi aniqlama dep alip qarawga bolmaydi ,sebebi ol til bayanlamalarinin manisit ashpaydi.
Aniqlama menen uqsasliqqa iye usildin tagi bir turi retinde suwretlew usili alip qaraladi.Bul usil biliwdin empirikaliq darejesinde ilim tarepinen izertlenip atirgan predmetlerdin qasiyetlerin aniqlawda kennen qollaniladi.Suwretlewde predmetke tiyisli qasiyetlerdin ahmiyetlisi yamasa ahmiyetke iye emesi qaysi degen sorawga juwap berilmeydi.Bul usildin tiykargi waziypasi predmetke tiyisli qasiyetlerdin barligin (kopshilik jagdaylarda sirtqi belgilerdi)aniqlaw bolip tabiladi.Biraqta suwretlew usilinin` til bayanlamalarin tusindiriw ushin qollaniliwina qaramastan ,onin` jardeminde predmettin en tiykargi belgilerin,termindi anlatatugin predmetler klasin bolip korsete almaymiz.
Aniqlama menen uqsasliqqa iye usil retinde alip qaralatugin minezleme usili –suwretlewge salistirganda aniqlamaga jaqin usil bolipo ,onda predmetke tan ozgeshe belgilerdi aniqlawga diqqat awdariladi.
Al salistiriw usili jardeminde bir predmet ekinshi bir predmet menen baylanista alip qaralip ,olardin uliwmaliq belgilerine diqqat awdariladi .Bul usil predmetke obrazli sipatlama beriw ushin qollaniladi.Tusiniklerdin aniqlaw teoriyaliq ham praktikaliq iskerlikte ulken ahmiyetke iye.Sebebi aniqlama predmet haqqinda onin` en tiykargi,ahmiyetli,zarurli belgilerin belgilew arqali qisqasha turde magliwmat beredi.
Aniqlamanin` turleri.
Ilimiy biliwde aniqlamanin har qiyli turleri qollanialdi.Biz olardin` en ken taralgan turlerine qisqasha toqtap otemiz .Aniqlamalardi atqaratugin funktsiyalarina qaray biliw protsessinde nominal ham real aniqlamalarga boliowge boledi.
Nominal –degen termin latin tilinen alinip,atama degendi anlatadi ham ol jana kirgiziligen terminlerdin` mazmunin ,onin` kelip shigiwin ,ahmiyetin tusindiriw ushin kirgizilgen til bayanlamalarin mazmunin tusindiriw haqqindagi kelisimdi anlatadi.Misali ,”Yuridikaliq “termini huqiqtaniwga tiyisli boliw degendi anlatadi. “Berilgen organizmnin` omir suriwin ,jasawin taminlewshi sirtqi jagdaylardin jiynagin gomestazis dep belgileymiz”.
Real aniqlama –dep predmettin` en ahmiyetli belgilerin sawlelendiriwshi aniqlamaga aytiladi.Misali; “Filosofiya adam0dunya “sistemasinin` rawajlaniwinin` en uliwmaliq nizamlari haqqindagi ilim”.
Formasina qaray aniqlamalar aniq ham aniq emes aniqlamaalr bolipo ekige bolinedi.Aniq aniqlama dep predmetke tiysili en ahmiyetli belgilerdi tikkeley ashatugin ham A=B (AB boladi) strukturasina iye aniqlamaga aytamiz (A degenimiz aniqlanatugin ,al B degenimiz aniqlaytugin tarep).
Aniq emes aniqlama- aniqlawdi talap etetugin tusiniktin mazmunin tikkeley emes turde (qanday da bir kontekstte )belgileydi ham ol aniq aniqlama formasinda iye bolmaydi.
Aniq aniqlamalardi en kop qollanilatugin turi tek ham tur ozgesheligi boyinsha aniqlama bolip (Ol tomendegi berilgen formula jardeminde belgilenedi:A=Bc ,bunda:A-aniqlanatugin tusinik ,B-aniqlaytugin teklik tarep ,C –Turlik ozgeshelik ),ol tiykarinan atributivlik,relyatsion, genetikaliq ham operatsionalliq turlerge bolinedi.
Atributivlik realatsiyon aniqlamalarda tur ozgesheligi retinde qasiyet ham sapa alip qaraladi.Sapa degenimiz ,Voyshivillonin` pikiri boyinsha ,predmettin` ozine tan bolgan tiykar ,al qasiyet bolsa basqa predmetler menen oz-ara tasirde sol sapanin koriniwi bolip tabiladi.
Aniqlamalarga talap etiletugin qadelerdi eki ulken turge boliwge boladi.

1. 
   Metodologiyaliq qadeler.
   
2. 
   Formal-logikaliq qadeler.
   

Metodologiyaliq qadeler –retinde predmetlerge beriletugin aniqlamalar har tareplemeligin ,sol predmettin tariyxi ,sotsiyalliq praktikasi ,shinliqtin` konkretliligi siyaqli aniqlamanin mazmunin ashatugin dialektikaliq logikaliq printsiplerge boysiniwi shart.
Aniqlama tek gana mazmuni boyinsha shinliqqa iye bolip qoymay ,ozinin` formasi boyinsha da duris duziliske iye boliwi tiyis.Egerde aniqlamanin shinligi ,onda korsetilgen belgilerdin` aniqlaniwi predmettin` real qasiyetlerine saykesligi menen belgilense ,al onin` durisligi sol aniqlamanin` strukturasinan garezli boladi.Bul protsess formal log ikaliq qadeler menen retlestiredi