No`kis 1-Lektsiya. Etika pani predmeti ham jamiyet turmisindagi ahmiyeti

Ushinshisin jibermew nizami qarsiliqsiz pikirlewdi talap etedi..Birdey waqitta eki qarsiliq qatnasinda bolatugin pikirler jalgan boliwi mumkin emes ,olardin` birewi zarurli turde shin boladi.Bul nizam bir –birine qarsi bolgan eki pikirdin birewinin` jalgan,al ekinshisinin` shin boliwin talap etedi.ushinshisinin boliwi mumkin emes.Bul nizam A yamasa B ,yamasa B nin` biykarlaniwi boladi degen formula menen belgilenedi.;”a\/a “ (a yamasa a nin` biykarlaniwi duris).Misali ,eger “Bizin zavod paydali onimlerdi shigaradi” degen pikir shin bolsa ,onda “bizin zavod paydali onimlerdi shigarmaydi” degen pikir jalgan boladiBulnizam qarama-qarsiliqlipikirler ushin hareket etpeydi,sebebi bunday pikirlerdin har qaysisi bir –birin biykarlap qoymastan ,al ogan qosimsha magliwmat ta beredi.Misali ,eki pikirdi alayiq ;”Bul togay tiken japiraqli” ham “Bul togay aralas “.Bul jerde ekinshji pikir birinshi pikirdi tek gana biykarlap qoymastan ,al ol qosimsha da magliwmat bermekte ,yagniy ,berilgen pikirde togaydin tiken japiraqli ekenligi biykarlanip qoymastan ,al onin qanday ekenligi de aytilgan.
Ushinshisin jibermew nizami faktlerdi bayanlaganda izbe-izlikti ham olardin qarsiliqsiz boliwin talap etedi.Bul nizam eki qarsiliqli pikirdin birewinin` shinligin tan almay ,olardin arasinan ushinshisin izlewdin kerek emesligin talap etedi.
Jetkilikli tiykar nizami har qanday pikirdin dalillengen boliwin talap etedi,sebebi pikirdin dawisligin isenimge tiykarlanip qabil etiwge bolmaydi.Bul nizam tomendegishe sipatlanadi;qalegen oyimiz jetkilikli tiykarga iye boliwi shart.Qandayda bir oydin jetkilikli tiykari retinde zarurli turde berilgen oydin shinligin taminlewshi qalegen basqa oy alip qaraliwi mumkin .Ne ushin apiwayi turde tiykar dep aytpay,al “jetklikli tiykar”dep aytamiz.Sebebi bir juwmaqqa sheksiz kop tiykardi akeliwge boladi.Biraq olardin tek ayrimlari eger berilgen pikir shin bolsa jetkilikli tiykar retinde alip qaraladi.Egerde pikir jalgan bolsa ,onda olardin birinde birewi jetkilikli tiykar bolmaydi.Solay etip ,dalillew jardeminde juwmaqtin` kelip shigiwin taminleytugin pikirlerdi tiykarlap dep aytamiz,usigan baylanisli bul nizam jetkilikli tiykar nizami dep ataladi ham ol qabil etilgen juwmaq ushin tiykarlardin jetkilikli tiykari bolsa gana shin (duris)dep tabiladi.Bul mazmun “Eger B bolsa ,onin` A tiykari da boladi”degendi anlatadi ham “a –b “ formulasin da beriledi.Berilgen nizamlardan kelip shigatugin talaplardin buziliwi oydin baylanissiz ,pitiranqiliqli ,qarsiliqli boliwina,logikaliq qateliklerge jol qoyiliwina alip keledi.Solay etip,oylawdin nizamlari ham formalari adam sanasinda obektiv haqiyqatliqtin predmetlerinin qasiyetlerin ,baylanislin ham olar arasindagi qatnaslardi sawlelendiredi.Logikaliq forma ham logikaliq nizam haqqindagi tusiniklerge iye bola otirip ,formaliq logikaga aniqlamani tomendegishe beriwge boladi.Formaliq logikadep duris oylawdin formalarin ham nizamlarin izertleytugin filosofiyaliq ilimine aytamiz.

3. Oylaw nizamlari ham printsipleri tuwri pikir juritiw ushin ahmiyetli dodalaw protsesinde pikirler ortasindagi bar zarurli baylanislar ,dodalawdi tuwri quriw ushin zarurli talaplar .Dodalawdin tuwri quriw benen baylanisli

bolgan talaplar belgili printsipler qagiyalar tiykarinda tuwri oylaw paktorlai sipatinda itibar beriw zarur.Bul qagiydalardin buziliwi dodalawdin tuwri emes quriliwina sebep boladi.Bunda shin pikirlerden qate juwmaq shigariwi.Misali.Nizam –itibar etiw zarur bolgan huqiqiy hujjet, “buyiriq nizam emes demek,buyiriq itibar etiwi zaruz bolgan huqiqiy hujjet emes.Yamasa qate qurilgan dodalawdan shin juwmaq shigiwi misali ; barliq zatlar ximiyaliq
elementler ,temir zatliq qatti element demek ,temir ximiyaliq elementi.
Formal logika nizamlari degende-pikirlewge tan zarurli baylanislar tusiniledi.Oylaw nizamlari obektiv narselerdi insan miyinde uzaq waqit sawleleniwi natiyjesinde juzege kelgen ham qaliplesken.Bul nizamlar pikirlewdin tuwri amelge asiwin tareplep turadi.Olar oylaw formalari bolgan tusinikler hukimler juwmaq shigariwdin qaliplesiwi ham olardin oz ara baylanislarin sawlelendiredi.Oylaw nizamlari bilayinsha qaraganda subektiv nizamlarday bolip qaralsa tiykarinan alganda obektiv nizamliqqa iye.Bul nizamlar adamlardin pikir jurgiziwinde bir qiyli amelge asiwshi uliwma adam zatliq nizamlar.Olardi buziw almastiriw ozgertiw janalaw mumkin emes.Insan oyina tan bolgan ayriqsha qasiyetlerdin biri pikirdin aniq boliwi .Oylaw nizamlari izbe izlik belgisi har bir pikirdin` oz ara baylanisligi nazerde tutiladi. Tiykarinan tomendegi maselege itibar beremiz.
Oy juwmagi dep- belgili pikirlerden,yagniy tiykarlardan logika nizamlarina boysingan halda jana pikir,yagniy juwmaqtin aliniwin sawlelendiriwshi oydin formasina aytiladi.Bul pikirlerdin ayrimlari bizge belgili bolsa ,al ayrimlari bizge belgisiz jana pikirdi beredi.Sol sebepli oy juwmagi dep pikirlerdin bir putin jiynagina ,pikirlerdin tartiplestirilgen kopligine aytiladi.Oy juwmagi tiykarlardan ,juwmaqtan ham tiykar menen juwmaqtin arasindagi logikaliq baylanistan turadi.Har qanday oy juwmaginda belgili pikirler arqali beriletugin informatsiya posilqalar (tiykarlar) dep ,al logikaliq jol menen tiykardan alinatugin jana juwmaqtin aliniwina otiw protsessin ,yagniy tiykar ham juwmaq arasindagi baylanisti logikaliq izbe-izlik dep aytamiz.Bul aytilgan mazmundi tomendegishe uliwma sxema turinde korsetiwge boladi.Bul jerde tiykarlar da,juwmaq ta pikirler turinde beriledi.Al logikaliq izbe-izlikti bolsa logikaliq baylanis dep te ,logikaliq juwmaq dep te,logikaliq otiw dep te ataydi.Logikaliq izbe-izlikti basshiliqqa aliwdi tomendegi formula menen beriwge boladi: A-B (bul logikaga tiykarlangan halda yamasa ligikaliq jaqtan kelip shigadi degen manisti anlatadi.)
A,B,S –Q.
Joqaridagi keltirilgen mazmunga baylanisli “solay etip”, “sol sebepli”. “bunnan kelip shigadi” degen tusinikler oy juwmaqtin korsetkish belgisi bolip tabiladi.Misali , “Barliq adamlar (S) oledi.(Q)”.(S-Q).
“Aziza (S)-adam (P)”.(S-P).Usigan tiykarlangan halda ,sol sebepli S-Q boladi.(“Aziza oledi”)
Ayrim jagdaylarda oy juwmaginda tiykar yamasa juwmaq tusirilip qaliniwida mumkin.Misali ,”har qanday jinayat juwmaq tartiladi”.(Urliq jinayat”).”Urliq juwapqa tartiladi.”.”Urliq-jinayat “degen pikir tusirilip qalingan yamasa qisqarilgan tiykar turinde berilgen.Bunday juwmaqti entimematikaliq (Yagniy ,bir pikirdin qisqarilip qaqliniwi turinde beriletugin juwmaq)juwmaq dep aytiwga boladi.Logikaliq izbe –izlikti basshiliqqa aliw dep birinshi pikirdin haqiyqatligi tiykarinda ekinshi pikirdin barqulla haqiyqat
boliwin korsetiwshi pikirler arasindagi qatnasqa aytiladi.Olar “egerde p (tiykargi sharti) bolsa ,onda q (logikaliq natiyje )boladi” turinde berilgen (P-Q) Solay etip ,logikaliq baylanis logikaliq nizamga boysiniwdi korsetedi.
Shartli oy juwmaginda juwmaq tek gana eki tiykardan alinip qoymastan,bir neshe tiykarlardan da aliniwi mumkin.
Shartli keskin oy juwmagi dep-tiykarlardin birewi shartli pikir,al basqa tiykarlar menen juwmaq –keskin pikirler bolgan oy juwmagina aytamiz.Bunday oy juwmaginda ekinshi tiykar shartli pikirdin tiykari yamasa natiyjesi menen saykes boliwi mumkin yamasa bul shartli pikir tiykardin yaki natiyjenin biykarlaniwi menen saykes boliwi mumkin .Juwmaq ta shartli pikirdin` tiykari yamasa natiyjesi menen ,yamasa shartli pikirdin` tiykari yamasa natioyjenin biykarlaniw natiyjesi menen saykeslikke iye boliwi mumkin.Shartli kategoriyaliq oy juwmaginin` eki duris modusin adette bolip korsetedi.Birinshisi maqullawshi modus dep atalip ,onda keskin otkerme (posliqa)tiykardin` shinligin,al juwmaq bolsa natiyjenin` shinligin tastiyiqalydi. Ekinshisi biykarlawshi modus bolip ,onda keskin otkerme natiyjenin` shinligin ,al guwalar shaqirilmasa ,onda tergew hareketinin` protsessuwalliq tartibi saqlanbagan boladi.