No`kis 1-Lektsiya. Etika pani predmeti ham jamiyet turmisindagi ahmiyeti

4-Lektsiya Estetikanin tiykargi kategoriyalari.

Joba:

1. 
   Estetika kategoriyalarinin` manisi ham mazmuni .
   
2. 
   Filosofiya tariyxinda estetikaliq kategoriyalarga pikirlerdin` harqiyliligi.
   
3. 
   Estetikanin tiykargi kategoriyalari .
   

Adebiyatlar.

1. 
   Karimov I.A “Asarlar toplami 1-18 jildlar -T:Uzbekiston ,1996-2010 .
   
2. 
   Karimov I.A .Yuksak manaviyat –engilmas kush .-T,Manaviyat 2008.
   
3. 
   Karimov I.A Uzbekiston mustaqilliqqa erishish ostonasida.-T.Uzbekiston 2011.
   

4. Abdulla Sher,Bahodir Husanov ,Erkin Umarov “Estetika”. T.2008.
5. Аврелий Марк юНаедине с собой-Ростов на –Дону Ростовское книжное издателство1991.
6. Buxariy Imom Ismoyil .Hadis ;4 kitob.2 kitob T;Qomuslar Bosh tahriryotlari.1997.
1. Har bir pan ozinin izertlew obekti iskerlik tarawi bolip ,iskerlik tabiyat jamiyet oylaw haqqindagi jan bilimler din` payda boliw nizam ham kategoriyalari tiykarinda alemdi janadan koriwge qaratilgan boladi.Dialektikanin` qandayda bir kategoriyasin ayrim jagdayda koz aldiga keltirip bolmaydi.Sebebi bul kategoriyalar aniqliq bolim zarurlik .Aniqliq bolim ,zarurlik birdenlilik manis ham sipat ham t.b.Insanda orap turatugin payda bolatugin waqiya ham qubilislar haqqinda aniq juwmaq shigariwg`a olardi tuwri analiz etiwge komek beredi.Estetika filosofiyaliq pan sipatinda ozinin kategoriyalarin iye.
Estetika kategoriyalari(gozzalliq ,qosh ireyislik, ulliliq,tubanliq,tragediyaliq ,kulgililik ,ham basqalar.)Insan ham tabiyat insan jamiyet,insan ham sotsiyalliq bolmis ekewinin` ortasinda hamme waqqitta birge islesedi.
Estetika kategoriyalarinin` sistemasin islep shigiw kop waqittan berli ilimpazlardi ozine qaratip kelmekte.Bul barada gozzalliq ,ulliliq,pajabiylik,kulgililik ,quniqliq kibi miyrasliq korinisi kopgina adebiyatlarda oz korinisin tapqan.Biraq bizinshe ,mazkur kategoriyalar korinisinde ketpe ketlik ham olar arasindagibaylanisliliq ozin toliq korsetip bere almaydi.Bugingi kunde gozzalliq-ulliliq,tagediyaliq –kulklilik,estetik ediyal -estetik did-estetik tuygi,sannat-korkem obriz-ijatkarliq korinisindegi dizim estetika paninin` kategoriyalari korinisinde kenirek qollanilmaqta.Bul kategoriyalar arasinda gozzalliq ,ulliliq,tragediyaliq,kulgilik basqa tusiniklerge nisbatan kolemi ham mazmuni tarepinen ken kolemli ekenligi menen ajiralip turadi.Bul biz sol kategoriyalardin filosofiyaliq –estetik tarepi haqqinda pikir bildiremiz.
Gozzalliqtin` ilimiy tariypi haqqinda birar-bir qattiy pikir bar emes.Biraq gozzalliqtin payda boliwi,tabiyatta payda boliwi,sanatda payda boliwi hamde onin jamiyet rawajina tasiri haqqinda bildirilgen pikirler ,ilgeri surilgen pikirler,jaratilgan taliymatlar ozinin` salmagi menen ahmiyetlidir.Insan ham onin` ruwqiy –jismaniy ,adeplilik –estetik xizmeti ,tabiyat ham ondagi waqiyalar ,jamiyet ham onda juz berip atirg`an ishtimayiy –manawiy ,siyasiy –ixtisadiy hadiyseler gozzalliqqa jandasiwdin` quram tapqan tiykargi obektidir.
Soni alaqida aytiw zarur ,gozzalliq haqqindagi qaraslar ham qaraslar orayina “Gozzalliq ne?” degen sawal qoyiladi ,biraq olardin` ayrimlari “Ne gozzal”degen sawalga juwabti koremiz.Bul barada “Huvarnosi Axura Mazda kop gozza;;dir,gozzaldir juda”(zardusht),”Gozzalliq bul idiyalardan ibarat idiyanin
Ideyasi”(Aflotun),”Gozzalliq –bul turli musiqalardi ,jaqsi minez –qulqina tuwri keletugin ,adamlar erisiwge hawes qilatugin narselerdir.”(Abu Nasir Farabiy).”Har qanday gozzalliq ,gozzalliqti aniqlay algan muqabbat obektidir”(Abu Hamid Gazaliy).”Gozzalliqa muqabbat qoyiwdin tiykarinda ham aqil ,ham qisiyet jatadi.”(Ibn Sina),”Gozzalliq barliq barliq tillerde aytiladi ham har omar qanday aqilga qoshliq keltiredi,(Omar Hayyam,) “Gozzalliq bul omirdir,”(N.G. Shernishevskiy) ,”Gozzalliq sezgisi ,jagimliliq tuygisina baylanisli halda ,adamlardin` birlesiwine ,olarda sotsiyalliq –adeplilik paziyletlerin formalaniwina alip keledi.”(E. Berk),”Gozzalliq mapsiz ashiq boliw ,muqabbattin obekti”(I Kant),”Gozzalliq –hadiysege aylangan erkinlik”(F. Shiller),”Bul bizge baylanisli emes eken,hamme narse gozzal “(A.Shopenhawer), “Gozzalliq Quday –sanaatkar tarepinen jaratilgan illyuza-hayulotdir”(F. Nitsshe),”Qayerde zat nurafshan bolsa ,sol jerde gozzalliq hadiysesin ushiratiw mumkin:zat ham nurinin uziliksiz dawam etiwi omir.(Vl. Solovyuv) ham sol siyaqli pikirler gozzalliqqa turlishe jantasiwlar natiyjesinde juzege kelgen.
Adette ,gozzalliq eki faktir tiykarinda juzege kelgen.Bular ;insan oyi ham miynetinin natiyjesinde jaratilgan gozzalliq ;insan oyinan tisqarida ,insan ga baylanisli bolmagan halda juzege keletugin gozzalliq .Birinshiden aqil ruh ham qisiyat ustin bolsa ,ekinshisinde makan ham zaman salmaqli orin iyeleydi.Gozzalliq filosofiyasi gozzalliqqa biliwinin` sipatinda.Sebebi waqiyalar dagi har qanday narse –hadiyselerdin` gozzalligi onin` isenimlik haqiyqatlik ham realligi menen belgilenedi.Biraq insan nazeri tusken gozzalliqqa qadiryatqa aylanadi.Bunnan tisqari ,insan gozzalliq haqindagi daslepki magliwmati 5 sezginin` en rawajlangan turi bolmis koriw sezgi arqali ozlestiredi.Onnan son` esitiw ,dam biliw,ham dene sezgisi natiyjesinde gozzalliq aniqlanadi hamde bayan etiledi.Estetika tariyxinda gozzalliqti anlaw seziw aqil qalib,haqiyqattin uziliksizligine koplep oyshillar itibar etken.Ayyemgi grek oyshilli Platon Estetikani birlik aqil qalibten ibarat tiykargi mashqala soz etilgen.Gozzalliqti Edos sipatinda analiz etiledi.Platonnin` pikirinshe qalib penen aqildin` uyginlasiwi gozzalliqa jetisiwdegi ayriqsha basqish Platonnin` pikirinshe qalib penen aqildin uyginlasiwi gozzalliqa jetisiwde ayriqsha basqish.Yagniy dene qalib penen gozzal ,qalib aqil menen bekkem .Aqil bolsa qadimgi jaqsiligi menen gozzal.Italiyali filosof M .Fishshinobolsa gozzalliqtin` bolmista payda boliwinda tioreiyasinda Quday ,aqil,qalibi alemnin` tiykari sipatinda orayliq orin iyeleydi.Yagniy Qudayga jalgizliq ,aqilga tartip-qalibke hareket tan dep biledi.
Islam dunyasinda “Hujjat ul –Islom” ati menen belgili bolgan Abu Hamid Muhammad al-Gazzoliy bolsa gozzalliqa mapsiz munasebetin jaqlaydi.Ham oni muhabbat tusinigi arqali aniqlaydi.
2. Estetikanin` tiykargi kategoriyasi gozzalliq tin sipatlari maptunkarliq ,paydaliliq ,siyqirlilik tusinikleri menen aniqlanadi.Gozzalliqtin qasiyetleri bolsa qolayliliq ,maptarliliq,jagimliliq ,shirayliliq tusinikleri menen beriledi.Qasiyetler,sipatlar uyimlasqan narse qubilislarda gana shinliqta gana ,gozzalliqti sawlelendiriwshi .Sonday –aq shirayli narsenin sipati bizin mapimiz ushin saykes bolmasa yamasa bizim maqsetlerimizge mas bolmasa ol har qansha ishqisi bolmasin gozzalliq sipatinda bahalanbaydi.Usi koz qarasta gozzalliq tusinigi shirayli korkem nafis ,Shirayli qilwa siyaqli tusiniklerge ken kolemli ustin ekenligin ayriqsha atap otiw zarur.Asirese gozzalliq penen kundelikli turmisimizda tez-tez tilge alinatugin shirayliliq tusinigi arasinda belgili bir baylanislar bar.
Shirayliliq narselerdin sirtqi korinisin halatin ,orinlagan is yamasa qilwa harekettegi oz ara sykesliktegi sawlenleniwin tusinedi.Shirayliliq insanda jagimli tasir qaldiradi.,biraq bir payitta shirayli bolgan qubilis jagimsiz halatlardi juzege keltiredi.Misali shirayliliqqa misal keltiremiz .Adamnin` sirtqi kelbeti,shirayli qilwasi haqqinda soz etiledi.Onda dene suliwliginin` olshemi har xaliqta har turli tusinikte bolip ,ulken ayirmashiliqlarda korinedi.Misali qaraqalpaqlarda suliwliq qara koz,qara shash ,uzin moyin ,qiyilgan qas ,qipsha bel ,uzin boyli ken qushaqli dep sipatlanadi.Al ,Alpamis dastaninda Gulparshinin` suliwligi bilayinsha :”Korgennin` aqilin algan ,qarshigaday qiyallangan ,eki beti gul-gul jangan ,appaq ,yupka dodaq ,shash bawlari shashaqli ,shashagi tolgan monshaqli ,uzin boyli ,ken qushaqli ,on eki muqam,qiriq-qiliqli ,omirawinda moyni gez,on tort jasar ,munaqqat penen soz qatqan ,qayrila berip naz etken ,har nazinin` ozinde qis toqsandi jaz etken ,qamshi yanli barmagi,gumis yanli tirnagi ,ustaga barsan sandal bar ,sandaldi korde qasin kor ,qar ustine qan tamar ,qardi korde etin kor,qandi korde betin kor ,qumnan qashqan porsiqtay,har emshegi torsiqtay “dep suwretlengen.Shinindada dunyada gi suliwliq tusiniklerine koz jibersek ,onin` har elde har turli ekenin koremiz.Misali ;buringi greklerde bulshiq etleri jaqsi jetilisken ,sport ulgilerin iyelegen qizlardi gozzal dep ,al aristokratlarinin` arasinda dene pishimi kishkentay hayallardi suliw degen.Orta asirde bet –alpeti judelew ,biraq kozi ulken hayallardi ,son` qayta oyaniw , dawirinde toliq hayallar suliw dep esplagan. Bir soz benen aytqanda ,gozzalliq ruwxiy zatliq qasiyetke iye bolgan sotsiyal turmista bolgan ayriqsha narselerdin` saykesligi muwapiqligina tiykarlangan qadiryat.Onin qarama –arsisi bolgan qosh reyislik dialektikaliq nizamlar koz qarasinan gozzalliqtin` rawjlanip bariwinin` zarurli sharti.Sonday –aq qosh reyislikti gozzalliqtin` kersinsheligi dep juritemiz biraq bunday aytiliwlarda aniqsizliq bar.Sebebi uyqas bir birine jaqin eki tusinikte qandayda bir tusinikte qatnasiwi mumkin .Sonday –aq forma ham mazmun bir birin dialektikaliq tiykarda biykar etiledi.Solay bolsada onin unamli tarepleri bar,sebebi mazmun oz waqtinda formanin` kemshiligin korsetip,onin gozzallasiwina turtki berip turadi.Asirese korinisi shirayli bolgan insanlardin ruwqiyligi bay bolmaganday ,joqari paziyletli adamlardin hammesi qusni jamali shirayda barkamal emes.Kebetsizlik bir payittin ozinde gozzalliqtin` nafasattan lazzetleniwinin` qarsisi .Xalqimiz aytqaninday “kelbeti kelispegennen kenes sorama diydi” degen gapte ulke manis bar .
3. Ulliliq ham tubanliq Angilishan nafasattaniwshisi E. Berk gozzalliqti ulliq penen salistiradi.Ham olardi bir birine qarama –qarsi tusinikler sipatinda aytadi.I Kand bolsa gozzalliq ham ulliliqti uyginliqti rawajlandiriwshi tusinik dep esplaydi.Usi oyshilardan ajiralip turiwshi Gegell ulliliqti gozzalliqtin bir korinisi ,ulliliq suliwliqtin` gozzalliqtin` shirayliqa aylaniwi dep tusindiriledi.Ulliliq –insannin` narse qubilislarga estetikaliq ham etikaliq derekleri menen jan tasiwi olardi joqari hayratlaniw tuygisin payda etiwshi estetikaliq sezginin` komplekisi.Ulliqtin` kolemi gozzalliq kolemi siyaqli sheksiz .Ulliliq ozinde dareje, mugdar ,kolem ,ham joqariliqti payda etedi. Filosof Shiller ulliliq tusinigin dramma lastiradi ;ol qygi ham qorqiwdi jeniw insandi qnshelli ullilaw shirayliliqti korsetip beredi.Bul jerde ol adep qawipsizlik tusinigin kirgizedi.Qorqiw ham qorqinishqa qarsibariw ushin qawipten azat boliwi kerek . Misallarga diqqat awdaramiz tabiyattagi ulliq sheksiz aspan biyik tawlar ,joqari shoqqilar ,ushi qiyiri joq tenizler min jilliq shinarlar sonday aq bulkan ham shaqmaq siyaqli tabiyat qubilislarinda oayda boladi.Olar uzaqtan adamlardi hesh qanday tasir qaldirmaydi.Biraq olarga jaqinlassaq uriwqiyatimiz koterilip ,zawiqlana baslaymiz .tabiyattagi ulliq matematikaliq dinamikaliq qasiyetke iye.Matematikliq qasiyette kolem,dinamikaliq qasiyette kush ahmiyatke iye .Bul eki qasiyet insanda kushli qayratlaniw tuyglarin payda etedi.Jamiyattegi ulliliq Uliwma adamziyatliq qasiyetler qaharmanliq,xaliqshil ,bunyatkarliq qasiyeti menen saykeslesedi.Iskustvadagi ulliliq ozinde doretiwshili qasiyetin tawadi.Bunda tiykarinan korkem adebiyat iskustva ulliliqti suwretleydi.Atap aytqanda qaharmanliq dastanlariLiro-efik dastanlari qaharmanliq tragediyallarin ,muzika shigarmalari simfoniya ni juzege keltiredi. Arxitekturadagi ulliliq ulken ahmiyetke iye .Samarqandtagi Registon maydani ,Guri Amir maqbarasi ,Imom Buxoriy komplekisi,Buxaradagi Minora Kalon ,Xiywadagi Kalta Minor ,Shahrisabzdagi Bibixonim Korinisi oyaniw dawirinde kozge taslanadi.. Bul waqitta mangi koringen feodal qarim qatnaslar kiriziske ushirap atir edi.Bul dawirge kelip adamga qarim qatnaslar tupten ozgeredi,sezgi waqiya qubilislarga nazer taslaytugin ,insandi ullilaytugin onin imkaniyatlarin soz leytugin insan insaniyliq estetikasi payda boladi.bul maseler Shekisperdin shigarmalarinda oz korinisin tawadi.Eskustvada tragediyanin` qaharmani obrizin sawlelendiriw tomendegishe sawlelenedi.Tragediya shigarma sotsiyalliq baylanislardi qamitip aliw ryal suwretlew .Insan shaqisin toliq tiykarda jaratip beriw. Dawirdin` adamgershilikli armanlari menen adeb qagiydalari ortasinda soqligisiwdin` natiyjesinde jaratiladi.Bul maselege tariyqiy waqiyalardi misal etip alip qarawga boladi.”Ernazar Alakoz koter ko qara a boladi