«Noshir» 2019 iqtisodiy va ijtimoiy geografiya

19 


2-BOB. IQTISODIY VA IJTIMOIY GEOGRAFIYA FANINING 


TADQIQOT OBYEKTI VA PREDMETI 
Reja:

2.1. ―Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya‖ fanining obyekti va predmeti.

2.2. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning maqsad va vazifalari. 
2.3. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning ichki tuzilishi.
2.4. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning boshqa fanlar bilan o‗zaro aloqasi. 
Ma‘lumki, ―Geografiya‖ fanining tarmoqlaridan biri – iqtisodiy va ijtimoiy 

geografiya iqtisodiyot, sotsiologiya, tarix, siyosatshunoslik fanlari kabi ijtimoiy

fanlar qatoriga kiradi. O‗z navbatida, geografiyaning alohida yo‗nalishlari orasida 
texnikaviy (masalan, kartografiya) fanlar ham mavjud. Shu bois, geografiya tabiiy
fanlar turkumidan o‗rin egallasa-da, uning tarkibida ijtimoiy va texnikaviy 
yo‗nalishdagi fanlarni ham uchratish mumkin
1
.

Peter Haggett o‗zining ―Geographie: Eine Globale Synthese‖ kitobida

geografiya fanining to‗rt asosiy tarmog‗ini ajratadi: 
1. Geografiya falsafasi
2. Tarmoqlar geografiyasi 
3. Mintaqaviy geografiya
4. Geografik tadqiqot metodlari 
Ko‗plab olimlar geografiyani fanlar tizimi deb hisoblashsa, ayrimlari
―Geografiya‖ fanining alohida fan deb ta‘kidlashadi. Faylasuf olim B.M.Kedrov 
fanlar tizimini ikki guruhga ajratgan edi. Bular: bilish haqidagi umumiy fanlar
(falsafa, mantiq) hamda tabiiy, aniq va texnik fanlar (geologiya, biologiya, kimyo, 
fizika, matematika va boshqalar). Xo‗sh, zamonaviy fanlar tizimida geografik
fanlar qanday o‗rin tutadi? Geografiya yagona fanmi? Yoki bir necha alohida 
1
Peter Haggett. Geographie: Eine Globale Synthese. Verlag Eugen Ulmer, Stuttgart. –2004.

---

---

IQTISODIY VA IJTIMOIY GEOGRAFIYA 

20 
fanlardan tashkil topganmi? Bu haqida bir qancha qarashlar mavjud. Chunonchi, 

rus olimi B.B.Rodoman: (1999), ―Geografiya – umumiy ekologik qarashlar va

hududiy tadqiqot usullarining birlashuvidan vujudga kelgan yagona fan‖, deb 
hisoblaydi. Britaniyalik olim R.D.Jonstonning (1997) fikri ushbu qarashlardan
birmuncha boshqacharoq. Jumladan, olim: ―Ijtimoiy geografiya tabiiy geografik 
fanlarga nisbatan boshqa ijtimoiy fanlar bilan ko‗proq uzviy aloqadordir, ya‘ni
tabiiy va ijtimoiy (Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya) geografiya – bu ikki boshqa-
boshqa fanlardir‖, – deya ta‘rif beradi.
Shu o‗rinda yana shunday savol tug‗ilishi tabiiy: geografiya tabiiy fanlar 
qatoriga kiradimi yoki uni ijtimoiy fanlar tarkibiga kiritish o‗rinlimi? Bu borada
ko‗pchilik olimlar hamfikr bo‗lib, tabiiy geografiya tabiiy fanlar, ya‘ni biologiya, 
geologiya singari tabiatni o‗rganuvchi fanlardan biri bo‗lsa, Iqtisodiy va ijtimoiy
geografiya ijtimoiy fanlar qatoriga kiradi. Boshqa ijtimoiy fanlardan farqli o‗laroq 
geografik fanlar xuddi tarix singari jamiyatning barcha jabhalarini o‗rgansa-da,
biroq uning tadqiqot obyekti juda keng bo‗lib, u tabiat va jamiyatni o‗zaro 
bog‗laydi. Shu o‗rinda aytish joizki, Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya jahonning
turli mamlakat va mintaqalarida turlicha nom bilan ataladi. Chunonchi: 
- ingliz tilida so‗zlashuvchi davlatlarda ―Human geography‖, ya‘ni Inson
geografiyasi, Ijtimoiy geografiya; 
- nemis tilida so‗zlashuvchi davlatlarda ―die Humangeographie‖ (ijtimoiy)
yoki ―Antropogeographie‖ (anthropo – grek tilida inson ma‘nosini anglatadi), 
―Kulturgeographie‖ (ma‘daniy geografiya);
- fransuz tilida so‗zlashuvchi mamlakatlarda ―Geographie humaine‖, ya‘ni 
Inson geografiyasi;
- Rossiya va Qozog‗istonda 1990-yillar boshlarida ijtimoiy geografiya 
ko‗proq iqtisodiy, sotsial va siyosiy geografiya nomi bilan, 2007-yildan boshlab
iqtisodiy, sotsial, siyosiy va rekreatsion geografiya nomi bilan atala boshladi. 

---

---