«Noshir» 2019 iqtisodiy va ijtimoiy geografiya

IQTISODIY VA IJTIMOIY GEOGRAFIYA 

86 


6-BOB. INSON VA TABIAT O‟ZARO TA‟SIRI HAQIDA 


YONDASHUVLAR VA MINTAQAVIY TADQIQOTLAR 
Reja:

6.1. Tabiiy sharoit haqida tushuncha.

6.2. Tabiiy shart-sharoitlarning insonlar hayoti va xo‘jalik faoliyatiga ta‘siri. 
6.3. Tabiiy resurslarning asosiy turlari va ularning klassifikatsiyasi.
6.4. Qayta tiklanadigan va tiklanmaydigan resurslar. 
6.5. Tabiiy resurslarga iqtisodiy baho berishning nazariy asoslari.
6.6. Landshaftlar va ularni iqtisodiy geografik o‘rganish. 
Tabiiy omillar tushunchasi o‘z tarkibiga tabiiy shart-sharoitlar, 

landshaftlarning barqarorligi va ekologik holatni oladi.

Tabiiy shart-sharoit hududlarning tabiiy muhiti komponentlarining asosiy 
xususiyatlarini aks ettiruvchi muhim tabiiy tavsiflar majmuasidir. Tabiiy shart-
sharoit to‘g‘ridan-to‘g‘ri aholining hayotiga va xo‘jalik faoliyatiga ta‘sir 
ko‘rsatadi. Aholining joylashuvi, ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi va
joylashishi, ixtisoslashuvi ham tabiiy shart-sharoitga chambarchas bog‘liqdir. 
Tabiiy muhit komponentlariga iqlim, geologik muhit, yer usti va yer osti
suvlari, yer, biota kiritiladi. Tabiiy shart-sharoitni turli komponentlari bo‘yicha 
tadqiq qilishda landshaftlarni baholash muhim o‘rin tutadi.
Hududlarning tabiiy shart-sharoitlari ularning qaysi tabiat mintaqasida, 
hududlarda (muayyan tabiat landshaftida) joylashganiga qarab ajratiladi va bu
tushunchalar: 
Tabiiy hududlar – bu yer ustining yirik geografik qobig‘i bo‘lib, ularni
quyosh radiatsiyasining miqdori, namlik, tuproq, hayvonot va o‘simlik olamining 
turi kabi umumiy xususiyatlar birlashtiradi. Tabiat mintaqalarini ajratishda issiqlik
va namlik asosiy o‘rin tutadi. 

---

---

IQTISODIY VA IJTIMOIY GEOGRAFIYA 

87 
Tabiiy landshaftlar – hududiy birlikning tabiiy mintaqalarga nisbatan ancha 

kichik toifasidir. Shuningdek, geografik qobiqning muayyan qonuniyatlarga ega

bo‘lgan bir xildagi qismlaridir. Tabiiy landshaftlardan tashqari antropogen yoki 
madaniy landshaftlar mavjud. Oxirgi yilarda lug‘atlarda siyosiy, konfessional
xo‘jalik landshaftlari terminlari paydo bo‘lishiga hududlardagi ijtimoiy-iqtisodiy 
jarayonlar va o‘zgarishlar sabab bo‘lmoqda.
Landshaftlarning muhim xususiyatlarni shakllantiruvchi omillar tashqi 
(kosmik va geodinamik) va ichki (alohida tabiiy komponentlarning o‘zaro harakati
jarayonida yuzaga keluvchi) omillarga bo‘linadi. Shuningdek, landshaftlarni 
shakllantiruvchi omillarni ―zonal‖ (iqlim, tuproq, o‘simlik) va ―azonal‖ (relef,
geologik tuzilish) omillarga ajratiladi. Boshqaruvda, umuman hududlar siyosatida 
landshaftlarga isonlar hayoti va xo‘jalik faoliyatining tabiiy asosi sifatida qaraladi.
Oxirgi yuz yillikda, ayniqsa aholi zich joylashgan hududlarda antropogen 
manzaraning shakllanishi keng tus oldi. Chunki, inson relefga bevosita ya‘ni
to‘g‘ridan-to‘g‘ri (tog‘-kon ishlari, suv qurilishi va hokazolar) va bilvosita ya‘ni 
tabiiy muhitning komponentlari orqali ta‘sir qiladi. Misol uchun savannalarda
o‘rmonlarning kesib yuborilishi, cho‘llanish jarayonlarining kuchayishiga va 
shamol ta‘sirida shakllanuvchi relef shaklining rivojlanishiga olib kelmoqda.
Hududlarning muhandislik-geologik sharoitlari yer po‘stlog‘ining yuqori 
gorizont dinamikasi qurilishi tarkibini insonning xo‘jalik faoliyati bilan bog‘liq
holda ifodalaydi. Injenerlik-geologiyasi gruntlarda (tog‘ jinslari), qurulishlarda va 
turli inshootlarni qurishda yuz beradigan hodisa va jarayonlarni oldindan bashorat
qiladi. Injenerlik-geologik tadqiqotlar asosida turli xil obyektlarni joylashtirish 
uchun eng qulay joylar aniqlanadi, tog‘ ishlarining qurilish ishlari jarayonida
mustahkamligi, suv ombori qurilganidan keyingi sohilning qanday o‘zgarishi, 
damba mustahkamligi kabilar hisob-kitob qilinadi. Bu omilni hisobga olish

---

---