«Noshir» 2019 iqtisodiy va ijtimoiy geografiya

IQTISODIY VA IJTIMOIY GEOGRAFIYA 

91 
kosmik (magnit bo‘ronlari, meteoritlarning qulashi), biogeoximik (tuproq 

sho‘rlanishi, biologik yemirilish-eroziya) va biologik (qishloq xo‘jaligi

zararkunandalarining ko‘payib ketishi) kabi xodisalar mavjud. Ularning ba‘zilari 
to‘satdan qisqa vaqt ichida yuz beradi (chigirtka bosishi, kolorado qo‘ng‘izi va
boshqalar) va ko‘plab moddiy yo‘qotishlardan tashqari hatto insonlarning o‘limiga 
ham olib keladi. Boshqalari, misol uchun suv toshqini, tuproq yemirilishi uzoq
davom etadi va insonlar o‘limi hamda katta moddiy zarar yetkazishi bilan ajralib 
turadi.
Sel – tabiatda tez-tez sodir bo‘lib turadi. Yer sharining 3/4 qismiga tahdid 
soladi. Odatda tog‘larda qorlarning tez erishi bilan bog‘liq mavsumiy suv
toshqinlari kuzatiladi. Ma‘lum sharoitlarda bunday toshqinlar 1998 yilda 
Yakutiyaning Lena daryosida sodir bo‘lgani kabi tabiiy ofatga aylanib ketishi
mumkin.

Kuchli jala yomg‘irlari ham katta-katta falokatlarga sabab bo‘lib turadi.

Misol uchun 1911-yilda Fillipinda sutkasiga 1168 mm, 4 kunda 2233 mm yog‘in 
yoqqan. (Taqqoslash uchun uchun bu Moskvaning yillik o‘rtacha yog‘in miqdori
darajasidan deyarli 4 barobar ko‘pdir).
Xitoyning yirik Xuanxe daryosi o‘zining halokatli sellari bilan ayniqsa,
mashhur. Daryo vodiysida 80 mlndan ortiq aholi yashaydi. Insoniyat tarixidagi eng 
fojeali rekord ham shu daryoga tegishlidir. 1887-yilning kuzida Xuanxe suvi 20
metrdan ziyod ko‘tariladi. 300 ta aholi punktlari suv ostida qoladi. 2 mln kishi 
halok bo‘lgan. Ulardan yetgan moddiy zarar ham nihoyatda katta. Sellardan
himoyalanishning eng muhim va samarali vositasi ularni oldindan bashorat 
qilishdir. Suv toshqinidan faol (to‘g‘onlar qurish, ko‘llar, ariqlarni boshqarish) va
passiv (evakuatsiya, ko‘chib o‘tish) himoyalanish mumkin. 
Yer qimirlashi – geologik tabiiy ofatlarlarning biri. Ularning oqibatida har
yili 10 mlndan ortiq odam halok bo‘ladi. Moddiy zarar esa yiliga o‘rtacha 400 mln 

---

---