«Noshir» 2019 iqtisodiy va ijtimoiy geografiya

IQTISODIY VA IJTIMOIY GEOGRAFIYA 

242 
iqtisodiy taraqqiyot tug‗ilish darajasini belgilovchi asosiy omillardan hisoblanadi. 

Bu hol O‗zbekistonning demografik taraqqiyotida ham o‗z aksini topgan.

O‗zbekistonda tug‗ilish jarayonini quyidagi 3 bosqichga bo‗lib o‗rganish 
maqsadga muvofiq:
1. Oktabr inqilobiga qadar. 
2. Sovet hokimiyati yillarida.
3. Mustaqillik davri. 
Ma‘lumki, aholining ko‗payib yoki kamayib borishi, birinchi navbatda, uning
tabiiy o‗sishiga, ya‘ni tug‗ilish va o‗lim jarayonlariga bog‗liqdir. 
Tug‗ilish darajasini ifodalovchi eng ko‗p qo‗llaniladigan ko‗rsatkich
tug‗ilishning umumiy koeffitsiyenti bo‗lib, u ma‘lum hudud va davr uchun har 
1000 aholiga nisbatan tug‗ilganlarni ifodalaydi. Tug‗ilish koeffitsiyenti (n), bir
yilda tug‗ilganlar soni (N), aholining o‗rtacha soni (S): 


n

N

S



1000
Shuningdek, o‗lim koeffitsiyenti ham mavjud bo‗lib, bu ko‗rsatkich har 1000 

aholiga nisbatan o‗lganlar sonini ifodalaydi.

O‗lim koeffitsiyenti: 


m

M

S



1000
Aholining tabiiy o‗sish koeffitsiyenti har 1000 aholiga nisbatan tabiiy o‗sishni 

ifodalaydi. Aholining tabiiy o‗sishi (R) tug‗ilish koeffitsiyenti (n) va o‗lim

koeffitsiyenti (m) orasidagi musbat farqni anglatadi: 
R = n – m
Nikoh, ajralish kabi demografik jarayonlar ham koeffitsiyentlarda ifodalanadi. 
Nikoh koeffitsiyenti:

в

В

S



1000

---

---

IQTISODIY VA IJTIMOIY GEOGRAFIYA 

243 
Bu yerda: в – nikoh koeffitsiyenti, B – bir yilda nikohga kirganlar soni, S – 

aholining o‗rtacha soni.

Ajralish koeffitsiyenti: 


а

А

S



1000
Bu yerda: a – ajralish koeffitsiyenti, A – bir yilda ajralganlar soni, S – 

aholining o‗rtacha soni.

Biz yuqorida tug‗ilish, o‗lim, nikoh va ajralish kabi demografik jarayonlarni 
ifodalovchi umumiy, eng ko‗p qo‗llaniladigan koeffitsiyentlar bilan tanishdik.
Ushbu koeffitsiyentlarda 1000 ta aholi o‗lchov sifatida olingan. Ushbu 
koeffitsiyentlar orqali har 1000 aholiga nisbatan tug‗ilganlar, o‗lganlar, nikohga
kirganlar va ajralganlar soni aniqlanadi va hosil bo‗lgan ko‗rsatkich (raqam) 
yoniga ‰ (promille) belgisi qo‗yiladi. Promille har 1000 aholiga nisbatan
olinganligini bildiradi. Demografik jarayonlarning umumiy koeffitsiyentidan 
tashqari maxsus koeffitsiyentlari ham mavjud bo‗lib, ular har bir jarayonda
bo‗layotgan o‗zgarishlarni atroflicha o‗rganishga yordam beradi. 


O„lim.
Aholi o‗limi uning takror barpo bo‗lishidagi asosiy jarayondir. 
Chunki, aholining tabiiy o‗sishi tug‗ilish bilan bir qatorda o‗limga ham bog‗liqdir.
Tug‗ilish yuqori, o‗lim kam bo‗lgan hollardagina aholining tabiiy o‗sishi yuqori 
darajada bo‗ladi.
Maxsus olib borilgan tadqiqotlarning ko‗rsatishicha, jamiyat taraqqiyoti 
davomida XVIII asrning ikkinchi yarmiga qadar dunyoning barcha hududlarida
o‗lim juda ko‗p bo‗lgan. 
Olimlar tomonidan aholi o‗rtasidagi o‗lim sabablari 2 ta guruhga ajratiladi:
1. Endogen sabablar. 
2. Ekzogen sabablar.

---

---