Nukus davlat pedagogika instituti

Kengayuvchi tsement.
Gil tuprokli tsement, gips va kaltsiy tetragidroalyuminatdan iborat aralashmani suvga korish yoki kup mikdor kum tuprokli shlak bilan ikki molekula suvli tabiiy gipsni aralashtirish orkali tayyorlanadi. Bunday tsement tez tishlashadi va kotadi, suv utkazmaydi. Kengayuvchi tsement kotayotganda uning xajmi kengayadi. Kengayuvchi tsement beton va temir-betondan kurilgan inshoatlarning darz ketgan joylarini yamash, inshoatlar kurishda suv utkaziladigan katlamlar xosil kilish uchun ishlatiladi.

SAVOL VA TOPShIRIKLAR

1.Tsement deganda nimani tushinasiz?
2.Tsement kanday kurilmalarda ishlab chikariladi?
3.Tsementning kanday turlari mavjud?
4.Tsement kaysi soxalarda ishlatiladi?


MAVZU : METALLURGIYa. ChUYaN VA
PULAT IShLAB ChIKARISh.


REJA:
1. Metallarga umumiy xarakteristika.
2. Metallarning sinflanishi.
3. Chuyan ishlab chikarish.
4. Chuyanni pulatga aylantirish.

TAYaNCh IBORALAR:

Metallurgiya,sinflanishi,domna pechi,chuyan,pulat,gorn,shixta,raspar,flyus.

Sanoatning ruda va boshka xom ashyodan metall ishlab chikarish tarmogi metallurgiya deyiladi. Tabiiy elementlarning kup kismini metallar tashkil etadi.Tabiiy metallar xisoblangan Cu, Ag, Au va boshkalar kadimdan foydalanib kelingan.Birinchi bulib oson kaytariluvchi oksidlaridan kurgoshin va kalay olingan.

Xozirgi paytda metall ishlatilmaydigan soxa yukki, ular mashinasozlik, transport, aloka, kurilish, elektroradio va elektrotexnika va boshka soxalarda keng kullaniladi.
Metallar kuyidagicha sinflanadi: 1) kora metallar; 2) rangli metallar.
Kora metallarga Fe, Mn, Cr va ular asosidagi kotishmalar kiradi.
Rangli metallar 4 tipga bulinadi:
1) ogir metallar: Cu, Pb, Sn va Ni
2) engil me`allar : Al, Mg Ca, ishkoriy va ishkoriy - er metalar
3) kimmatbaxo, asl metallar: Pt, iridiy, osmiy, Pd, ruteiy, rodiy, oltin va kumush.
4) siyrak metallar(kolgan barcha metallar)
a) yukori xaroratda eriydigan metallar: vol`fram, molibden, vanadiy, titan, kobal`t, tsirkoniy, niobiy
b) tarkok metallar: germaniy, galliy, talliy, indiy, reniy.
v) siyrak er metallar: lantanoidlar.
g) radioaktiv metallar : toriy, radiy, aktiniy, proaktiniy va uran.
d) sun`iy metallar : poloniy, astat, neptuniy, plutoniy.
Siyrak metallardan kuyidagi metallarni xam aloxida guruppa sifatida ajratiladi: sur`ma, simob, vismut.
Xom ashyo rudalar kazib chikarishiga kura: Fe, Lu, Mn, Pb Ni li, uranli va boshkalarga bulinadi.
Tarkibiga kura: sul`fidli, oksidlangan va tugma xom ashega bulinadi.
Sul`fidli rudalar deganda, olinaetgan metall sul`fid xolida uchraydigan jismlarga aytiladi.
Masalan: Cu li, xal`xopirit CuFeS.
Zn li, sefalerid ZnS
Pb li, galenit PbS
Agar topilgan metall oksid xolida yoki boshka O tutuvchi mineral xolida uchrasa, (ya`ni silikatlar va karbonatlar), bu rudalar oksidlangan turga kiradi. Fe, Mn, Al - oksidlangan xolda buladi.
Agar metall metallarning tabiiy kotishmalari xolida uchrasa tugma rudalar deyiladi.
Rudadan metall olish uchun metallni kimeviy boglangan elementdan ajratish kerak. Bu jarayon metallurgiya jarayoni deyiladi.
Agar metallurgiya jarayoni yukori xarorat ishtirokida borsa, pirometallurgiya, suvdagi eritmalari ishtirokida borsa gidrometallurgiya deyiladi.
Bu ishlab chikarishning 1 - boskichi xom ashyoni boyitishdir.
2 - boskichi kontsentratni kuydirish orkali ajratishdir.
3 - boskichi S erdamida kaytarib sof xoldagi metall yoki kotishmasini olish, bu jarayon termik ajratish tsementatsiya, eritma va suyuklanmalarni elektroliz kilish orkali xam olib borilishi mumkin.
Foydalanilaetgan metallarning 90 % dan ortigini sof xoldagi temir va uning kotishmalari tashkil kiladi. Sof temir deganda tarkibida fakat 0,2 % S tutgan Fe tushuniladi. Undan ortik S ga ega bulgan temir esa uning kotishmasi deyilib , tarkibidagi S ning mikdoriga karab,chuyan va pulat deb nomlanadi. Agar 0,2 - 2 % gacha S tutsa pulat deyiladi. 2 % dan yukori odatda 3,5 - 4,5 gacha S tutsa chuyan deyiladi.