Nukus davlat pedagogika instituti

Ishchi guruh tomonidan ishlab chiqilgan takliflar
Alifboni takomillashtirish zarurati
Konferensiya davomida alifbo islohoti bo‘yicha bildirilgan xilma-xil, hatto bir-biriga zid taklifu fikrlar orasida o‘zaro uyg‘un, hamohang fikr-mulohazalar ham ajralib turdi. Jumladan, ko‘pchilik yakdillik bilan: «Eng kamida, alifbodagi to‘rtta muammoli harfni isloh qilishimiz shart, chunki ular tufayli o‘qish-yozishga doir va boshqa texnik muammolar, chigalliklar yuzaga kelyapti», deyishdi.
«Muammoli harflar» deyilganda esa, alifbomizdagi G‘ O‘ harflari va Sh Ch harfiy birikmalari nazarda tutilayotgani bugun hech kimga sir emas. Xo‘sh, bu harflarning muammosi nimadan iborat va ularni qanday isloh qilish mumkin?
I. Oʻ va Gʻ harflari va ularning muammolari
Bu harflardagi maxsus belgilar unikal emas — bitta belgi har xil yozilmoqda:
№ Misol Belgi nomi Yunikod raqami
1 O’zbekiston | to’g’ri Apostrof U+0027
2 O`zbekiston | to`g`ri Gravis U+0060
3 O’zbekiston | to’g’ri O‘ng bir tirnoq U+2019
4 O‘zbekiston | to‘g‘ri Chap bir tirnoq U+2018
5 O´zbekiston | to´g´ri Akut U+00B4
6 Oʻzbekiston | toʻgʻri Okina U+02BB
Bugun hamyurtlarimiz yuqoridagi jadvalda aks etgan belgilardan to‘g‘ri kelgan birini ishlatmoqda. Eng qizig‘i, ular ichidagi eng to‘g‘ri belgi — okina (teskari vergul) belgisidan deyarli foydalanmaymiz. Juda to‘g‘ri yozishga intilgan hamyurtlarimiz ham chap bir tirnoq belgisini ishlatadi. Garchi bu ikki belgi o‘zaro o‘xshash bo‘lsa-da, amaliyotda muayyan farq va ustunliklarga ega. Ya’ni, okina belgisi heshteglarda so‘zni bo‘lib yubormaydi, uning bir butunligiga zarar yetkazmaydi. Bu holat quyidagi rasmda aks etgan:
UNICODE saytidagi ushbu eslatma ham fikrimizga dalildir:
The combinations Gʻ (Cyrillic G‘) and Oʻ (Cyrillic O‘) are represented using U+02BB ʻ MODIFIER LETTER TURNED COMMA.
Tarjimasi: «O‘zbek lotin yozuvidagi Gʻ (kirillcha G‘) va Oʻ (kirillcha O‘) harfiy birikmalarini yozishda ʻ (U+02BB, MODIFIER LETTER TURNED COMMA) (harfni o‘zgartiruvchi teskari vergul) belgisidan foydalaniladi».
Muammo shundaki, Oʻ va Gʻ harflarining belgisini to‘g‘ri yozish — juda qiyin masala. Masalan, kompyuterda Word dasturida bu harflarni yozish uchun ikki murakkab usuldan foydalanish mumkin:
(1) avval O yoki G harfini yozib, keyin bitta bo‘sh joy (probel) tashlab, Enter tugmasining chap tomonida joylashgan apostrof tugmasi bosilsa, bizga kerakli chap bir tirnoq (teskari bir tirnoq ham deyiladi) yoziladi;
(2) alohida raqamlar paneli bor klaviaturada avval O yoki G harfini yozib, keyin Alt + 0145 tugmalari birikmasini bosish orqali yoziladi.
Tasavvur qilyapsizmi, birgina harfni yozish uchun naq 6 ta (!) tugma bosilishi kerak; o‘zbek tilida tarkibida Oʻ va Gʻ harflari qatnashgan so‘zlarning ko‘pligi bois yuqoridagi ikki usulda kattaroq matn yozish juda mashaqqatli jarayon.
Bu harflarning yana ko‘plab texnik kamchilik-qusurlari borki, zamonaviy texnologiya va elektron dastur ustalari bu borada yaxshiroq tasavvurga ega: ularni bu o‘rinda batafsil bayon qilishimiz shart emas, deb o‘ylaymiz.
Bu harflarning o‘rnini olishga «da’vogar» harflarni quyidagi jadvalda ko‘rib chiqamiz.
Harflar nomi Harflar nomi
Ö / ö diyerezis belgili O — mavjud emas
Ŏ / ŏ brevis belgili O Ğ / ğ brevis belgili G
Õ / õ tilda belgili O — mavjud emas
Ō / ō makron belgili O Ḡ / ḡ makron belgili G
Ó / ó akut belgili O Ǵ / ǵ akut belgili G
Ò / ò gravis belgili O — mavjud emas
Ǒ / ǒ karon belgili O Ǧ / ǧ karon belgili G
Ô / ô sirkumfleks belgili O Ĝ / ĝ sirkumfleks
belgili G
1) Ö -1993 yilgi lotin alifbomizda hozirgi Oʻ harfi uchun aynan shu harf ishlatilgan, biroq oradan atigi ikki yil o‘tib, 1995 yilda bu harf Oʻ harfiy birikmasi bilan almashtirilgan. Ö harfi nemis, shved kabi Yevropa hamda turk, ozarbayjon, turkman kabi turkiy xalqlar alifbosida mavjud. Ta’kidlash joizki, bu xalqlardan farqli o‘laroq, o‘zbek alifbosida Ü harfi bo‘lmagani uchun Ö harfi juftlik hosil qila olmaydi.
2) Ğ — brevisli G, kengaytirilgan lotin alifbosi tarkibiga kiradi. 1993 yilgi lotin alifbomizda hozirgi Gʻ harfi uchun aynan shu Ğ ishlatilgan, 1995 yilda bu harf Gʻ harfiy birikmasi bilan almashtirilgan. Ğ harfini aksariyat mobil qurilmalar klaviaturalarida qiyinchiliksiz yozish mumkin.
3) Ŏ — brevisli O, diakritik belgisi kirillchadagi O‘ harfining belgisi bilan bir xil. Agar Gʻ harfi uchun Ğ harfi qabul qilinadigan bo‘lsa, u bilan juda mos tushadi (Ğ-Ŏ): qabul qilinayotgan harflardagi diakritik belgilarning turi ko‘paymaydi va bu qulaylik yaratadi.
4) Õ (tildali O) harfining diakritik belgisi hozirgi paytdagi Oʻ va Gʻ harflarining yozma ko‘rinishidagi belgisi — to‘lqinli chiziqcha bilan bir xil. Ammo uning sherigi — G̃ (tildali G) ni bir urinishda yozib bo‘lmaydi, ustidagi to‘lqinli chiziqni xuddi Gʻ ning belgisi kabi alohida kod (U+0303) yordamida aks ettirish talab etiladi, ya’ni mavjud muammo o‘z joyida qoladi, shuning uchun bu harflarni da’vogarlar safidan chiqaramiz.
5) Ō (makronli O) va Ḡ (makronli G) harfining ko‘rinishi hozirgi yozma shaklga yaqin, lekin Ḡ / ḡ harfi UNICODE jadvalining quyi qismida joylashgani uchun shriftlar tarkibida deyarli uchratmaymiz. Bu hol matbaa ishi, umuman, ish jarayonida ko‘p muammolarni yuzaga keltiradi.
6) Ǒ (karonli O) va Ô (sirkumfleksli O) harflaridagi diakritik belgilar bir-biriga o‘xshashroq: o‘quvchini chalg‘itib, ko‘ziga qadaladi, matnning chiroyiga ham putur yetkazadi. Shuning uchun ham bu harflarni qabul qilish maqsadga muvofiq emas, deb hisoblaymiz.
7) Ǧ (karonli G) va Ĝ (sirkumfeksli G) harflaridagi diakritik belgilar haqida ham shu fikrni aytishimiz mumkin.
8) Óó — Ǵǵ zanjiridagi harflar yaqin qardoshlarimiz bo‘lgan qoraqalpoq va qozoq xalqlari alifbosi tarkibidan ham o‘rin olgan. Ó va Ǵ harflari amaldagi shaklga (O‘ va G‘) yaqinroq bo‘lgani va hozirgidek o‘zaro juftlik hosil qilgani uchun xalqimizning, xususan, yoshlarimizning ko‘nikishi oson kechadi. Bu harflarning yozma ko‘rinishini hozirgiday shaklda yozsak ham bo‘ladi.
Qiyoslardan ayon bo‘lyaptiki, variantlar ichida ikkita mos juftlik bor: bular — Ŏŏ va Ğğ hamda Óó va Ǵǵ harflaridir. Konferensiyada Ŏŏ va Ğğ juftligi maqbul variant sifatida e’tirof etilgan edi. Ammo keyingi mulohazalarda O‘ tovushining tilimizda nisbatan ko‘p ishlatilishi, Ŏŏ harfining «shoxdor» belgisi esa matnda qo‘pol ko‘rinishi, qolaversa, Óó va Ǵǵ harflarining qardosh xalqlar, ayniqsa, bir Vatan ichida yashayotgan qoraqalpoq xalqi alifbosi bilan bir xil bo‘lishi har jihatdan maqsadga muvofiq ekani ta’kidlandi.