Nuraliyeva Xafiza Otayevna, Qodirova Dildora Ergashevna, Fayzullayeva Zamira Raxmatovna

Yopiq manbalar-bu ionlovchi nur manbalarini shunday turiki-bunda ishchi 
ishlash jarayonida nurlanish olishi mumkin, lekin radiaktiv birikmalar me‘yordagi 
ekspluatatsiya sharoitlarida organizmga tushishi mumkin emas. 
Bunday ionlovchi nur manbalari 2 ta guruhga bo‗linadi: 
a) doimiy ta‘sirli nur manbalari hisoblangan izotop manbalar 
b) nurlanish generatorlari-izotop bo‗lmagan manbalar 
Doimiy ta‘sirli yopiq ionlovchi nur manbalari-bu radiaktiv birikmalarni 
oldindan ko‗rilgan ekspluatatsiya sharoitida tashqi muhitga tushishiga yo‗l 
qo‗yilmaydi. Bunday manbalarga beta, neytron nurlari, har xil vazifadagi gamma-
uskunalar kiradi. 
Nur generatorlari-bu nurlarni davriy ravishda generatsiya qiladigan manbalar. 
Bularga rentgen apparatlari va zaryadlangan zarrachalarni tezlatuvchilari kiradi. 
Yopiq manbalar bilan ishlaydigan ishchilar me‘yordagi ekspluatatsiya 
sharoitida 
faqat 
tashqi 
nurlanishga 
uchraydilar. 
Aniqlanishicha 
izotop 
manbalaridan foydalanganda personal oladigan tashqi nurlanish dozasi manba 
aktivligi ,ular bilan ishlash vaqti, gamma doimiy izotopga proporsional bo‗ladi va 
masofa kvadratiga va nurni ekran bilan susaytirish karraligiga teskari proporsional 
bo‗ladi. 
D=(Q x k
λ 
x t):(KxR
2
) 
Bu erda: 
D-nurlanish dozasi R 
Q-manba faolligi, m Ki 
K-manbaning gamma-doimiyligi 
T-manba bilan ishlash vaqti, saot 

---

137 
R-manbadan ishchigacha bo‗lgan masofa, sm 
Haqiqatdan ham tashqi nurlanish dozasini kamaytirish uchun quyidagi 4 ta 
prinsipga asoslangan holda himoya ta‘minlangan bo‗lishi kerak: 
- miqdor bilan himoyalanish-ishni ish-joyida eng kichik faollik bilan olib 
borish. Bu prinsip chegaralangan qo‗llanishga ega, demak uni qo‗llanilish 
ko‗pincha texnologiyani o‗zgartirish zarrurati yoki ish vaqtini uzaytirish bilan 
bog‗liq bo‗ladi; 
- vaqt bilan himoyalanish, demak ionlovchi nur manbalari bilan ishlash 
vaqtini qisqartirish (ish kunini qisqartirish, cho‗zilgan ta‘til); 
- masofa bilan himoyalanish (distansion boshqaruv, manipulyatorlarni 
qo‗llash). Bu usul juda samarali chunki manbadan ishchigacha bo‗lgan masofani 2 
martaga ko‗payishi nur dozasini 4 marta kamaytiradi. 
- ekran bilan himoyalanish-har xil qalinlikdagi va har xil materiallardan 
qilingan ekranlarni qo‗llash. Ekranlashtirish uchun qo‗llaniladigan materialning 
turi nurning energiyasi va xarakteriga, uning quvvatiga va qo‗llaniladigan 
materialning turiga bog‗liq bo‗ladi. 
Rentgen va gamma nurlaridan himoyalanish uchun qo‗rg‗oshin, qo‗rg‗oshinli 
shisha yoki rezinka, temir, g‗isht, beton, suv ishlatiladi. Bunda ekranlar sifatida 
konteynerlar, qurilish konstruksiyalari, eshik, deraza, pol, shift, parda, fartuk, 
qo‗lqop va ko‗zoynaklar bo‗lishi mumkin. 
Neytronlardan himoyalanish uchun bir necha qavatli himoya qo‗llaniladi: 
1 qavat- tezkor neytronlarni susaytirish uchun (parafin, suv); 
2 qavat-sekin neytronlarni shimishi uchun (bor, kadmiy); 
3qavat-sekin neytronlarni yutilishida kelib chiqadigan gamma nurlarni yutish 
uchun. 
Beta nurlaridan himoyalanish uchun engil materiallar qo‗llaniladi (alyuminiy, 
plastmassa, organik shisha).