Nurlanishlarning biologik tasiri va undan himoyalanish. Mundarija: kirish I bob. Radiatsiya haqida umumiy tushunchalar

1.2. Ionlantiruvchi nurlar
Atom yoki molekulani ion holatiga keltirishga qodir nurlar ionlantiruvchi
nurlar deb ataladi. Ma‘lum bo‘lgan elektromagnit nurlardan bunday xossaga,
faqat, rentgen va gamma nurlari ega. Korpuskulyar nurlar : α va β - zarrachalar,
neytronlar, protonlar hamda koinotdan etib keladigan koinot nurlari ham ana shunday qobiliyatga ega bo‘lib, ionlantiruvchi nurlar jumlasiga kiradi.
Elektromagnit va korpuskulyar nurlarning moddalar bilan ta‘sirlashish
mexanizmlari turlicha bo‘lsa ham, ular bir xil effektga, ya‘ni neytral atom yoki
molekulaning qo‘zg‘algan yoki ionlangan holatga o‘tishiga sabab bo‘ladi.
Qo‘zg‘algan holat bu shunday bir holatki, ionlantiruvchi nur atom yoki
molekulaga ta‘sir etganda, o‘z energiyasini to‘la yoki uning bir qismini
ta‘sirlashgan atom yoki molekulaga beradi. Qo‘shimcha energiya olgan atom
yoki molekulaning valent elektroni, o‘z orbitalidan, energiya darajasi yuqori
bo‘lgan orbitalga, ya‘ni yadrodan uzoqroq orbitalga o‘tib harakatlana boshlaydi.
Atom yoki molekulaning bunday holati uning qo’zg’algan holati deb, bunday
holatga o‘tgan atom yoki molekula esa qo’zg’algan atom yoki molekula deb
ataladi. Atom yoki molekulaning qo‘zg‘algan holatiga o‘tishiga sabab bo‘lgan
energiya qo’zg’alish energiyasi deb ataladi. Qo‘zg‘algan holat beqaror holat
bo‘lgani uchun, ma‘lum bir ( sekund) vaqtdan so‘ng atom yoki molekula yutilgan energiyani ko’rinuvchi, ultrabinafsha yoki rentgen nurlari tarzida sochib, o‘zining dastlabki asosiy holatiga qaytadi.
Agar gaz holatidagi modda molekulalari yutgan energiya, umuman 10 eV
dan oshib ketsa, yutilgan energiya ma‘lum bir elektronda mujassamlanib, o‘sha
elektron atom yoki molekulani tark etadi, natijada, atom yoki molekula ionga
aylanadi. Bunday xodisa ionlanish deb ataladi. Atomni tark etgan elektron
kinetik energiyasiga bog‘liq holda neytral atom (molekula) tomonidan tutib
olinmaguncha o‘z yo‘lida bir nechta ionlanishga sabab bo‘lishi mumkin.
Elektronni tutib olgan neytral molekula (atom) manfiy ionga, elektron yo‘qotgan
molekula (atom) esa musbat ionga aylanadi. Birlamchi elektronning energiyasi
katta bo‘lganda, uning chopish uzoqligi ham katta bo‘lib, u duch kelgan atom
yoki molekulani ionlantirishga qodir ikkilamchi elektronlar (delta elektronlar)
hosil qiladi.
Shunday bo‘lishi ham mumkinki, yutilgan energiya molekula zaminida
juftlashmagan elektronning paydo bo‘lishiga, ya‘ni, erkin radikal paydo
bo‘lishiga olib keladi..
Korpuskulyar nurlar ham moddadan o‘tganda ikkilamchi elektronlar
singari ionlanish hodisasiga sabab bo‘ladi. Neytronlar atom yadrosi bilan
to‘qnashib protonlarni urib chiqaradi, bu hodisa proton berish deyiladi.
Shunday qilib, ionlantiruvchi nurlar tabiati jihatidan o‘zaro keskin
farqlanishiga qaramay, ulardagi energiyaning asosiy qismi ionlanishga
sarflanadi va ionlanishga sabab bo‘ladi. Hisoblashlar natijasiga ko‘ra, tirik
materiyada uchraydigan moddalar atomida, bir juft ion hosil qilinishi uchun
o‘rta hisobda 34 eV energiya talab etiladi. Shu asosda, agar moddaning hajm birligida yutgan energiyasi (E) ma‘lum bo‘lsa, hosil bo‘lgan ionlar soni (N)

N

Zarracha bosib o‘tgan 1mk masofada hosil bo‘ladigan ion juftlarining soni
ionlanish zichligi deb atalib, ionlanish zichligi zaryad kvadratiga to‘g‘ri,
zarracha tezligiga esa teskari proporsionaldir.
Demak, ionlanuvchi nurlanishlar tarkibi quyidagicha:
1. Korpuskulyar nurlanish: 2. Elektromagnit nurlanish:
• alfa zarralar – geliy yadrosi • rentgen nurlari
• betta zarralar – elektronlar • gamma nurlar
• protonlar
• neytronlar