Нурмат сабуров, шаҳзод сайдуллаев

57. ҲУҚУҚ ШАКЛЛАРИ (МАНБАЛАРИ) ТУШУНЧАСИ ВА ТУРЛАРИ


Ҳуқуқнинг манбаси деганда, умумий маънода ҳуқуқни ифода этилиш шакли тушунилади. Ҳуқуқий ҳодиса сифатида ҳуқуқнинг манбасини уч хил маънода тушуниш мумкин: моддий маънода - бу жамиятдаги мулкчилик шакллари, моддий шарт-шароитлар, жамият аъзоларининг қизиқишлари ва манфаатлари; мафкуравий маънода - бу турли ҳуқуқий мафкура ва таълимотлар, ҳуқуқий онг; махсус юридик маънода - бу ҳуқуқнинг шакллари.
А) Ҳуқуқий одат. Ҳуқуқнинг энг қадимги манбаларидан бири – бу ҳуқуқий одат.
Б) Ҳуқуқий прецедент - суд ёки маъмурий органнинг ёзма ёки оғзаки қарори бўлиб, бу қарор келгусида барча шунга ўхшаш ишларни кўриб чиқиш ва ҳал қилиш учун асос бўладиган намуна нормадир.
В) Норматив-ҳуқуқий ҳужжат– ваколатли давлат органининг белгиланган тартибда қабул қилган, ижтимоий муносабатларни тартибга солишга қаратилган, умуммажбурий тусдаги қоидаларни ўрнатувчи, ўзгартирувчи ёки бекор қилувчи юридик ҳужжати ҳисобланади.
Г) Норматив шартномалар ҳам ҳуқуқнинг муҳим манбаси ҳисобланади. Норматив шартномалар икки ёки ундан ортиқ мустақил ҳуқуқ ижодкорлари ўртасида тузиладиган, уларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятларини ўрнатадиган, ўзгартирадиган ёки бекор қиладиган битимлардир. Норматив шартноманинг муҳим тури бу – ҳалқаро шартнома ҳисобланади.


58. ҲУҚУҚИЙ ОДАТ – ҲУҚУҚНИНГ ҚАДИМГИ
МАНБАСИ СИФАТИДА


Ҳуқуқий одат узоқ давр мобайнида амалда бўлиши натижасида шаклланган ва давлат томонидан умуммажбурий қоида сифатида тан олинган ҳулқ атвор қоидасидир. Ҳар қандай одат ҳам ҳуқуқий одатга айлана олмайди, балки узоқ давр мобайнида амалда бўлиш натижасида одат тусига кириб, кишилар онгида кўникма бўлиб қолган ҳамда жамиятда ижтимоий муносабатларни тартибга солишда муҳим аҳамиятга эга бўлган ва давлат томонидан маъқулланган одатгина ҳуқуқий одат бўлиши мумкин. Ўзбекистон Республикасининг қатор қонун ҳужжатларида тегишли ижтимоий муносабатларга одат нормаларини қўллаш мумкинлиги ҳақида сўз боради. Хусусан, Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 6-моддаси “Иш муомаласи одатлари. Маҳаллий одат ва анъаналар”, деб номланади. Унга кўра тадбиркорлик фаолиятининг бирон-бир соҳасида вужудга келган ва кенг қўлланиладиган, қонун ҳужжатларида назарда тутилмаган хулқ-атвор қоидаси, бирон-бир ҳужжатда ёзилганлиги ёки ёзилмаганлигидан қатъи назар, иш муомаласи одати деб ҳисобланади. Фуқаролик қонун ҳужжатларида тегишли нормалар бўлмаган тақдирда, бу муносабатларни тартибга солишда маҳаллий одат ва анъаналар қўлланилади. Тегишли муносабат иштирокчилари учун мажбурий бўлган қонун ҳужжатлари нормаларига ёки шартномага зид бўлган иш муомаласи одатлари, маҳаллий одат ва анъаналар қўлланилмайди. Шунингдек, Ўзбекистон Республикасининг Оила кодекси 8-моддасида оилавий муносабатларда маҳаллий урф-одат ва анъаналарнинг қўлланилиши билан боғлиқ қоидалар ўз ифодасини топган.