Nurulloh Muhammad Raufxon Bu kunlar
Download 3.93 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Bu kunlar
- Gadolarni yo‘q qilmoq uchun uning iqtisodiy ahvolini ta’minlash lozimdur.
- Xuroson janubiga azimat
|
Bu kunlar
www.nurullohuz.com 345
tarixida o‘chmas iz qoldirgan juda oz sonli insonlar qatorida turadi! Olamshumul ishlariyu odatusti tutimlari bilan kishilik jamiyatlari tarixida o‘xshashi kam shaxs! Ushbu bobga xulosa o‘rnida ayrim manbalarda Amir Temur o‘z qo‘li bilan yozgan deb taxmin qilinadigan “Men – fotih Temur” 243 asaridan ikki ko‘chirma keltirilsa, uzukka ko‘z qo‘yganday bo‘ladi, deb o‘yladim. Ko‘chirmalarni sharhlab o‘tirmadim. Ongliga ishora yetadi.
“Oltinchi fasl Toshkand urushi Ma’lumki, har bir hukumatning qonunlari bor. Bu qonun yolg‘iz menda emas, butun dunyo bo‘yincha tasdiq etilib yurguzulgandir. Masalan, har bir davlat aholisi o‘z hukumatiga ehtiroman uning amru farmonlarini ham tutushlari, xalqning mol, pullari, tinchligini ham hurmat qilishlari lozimdurki, mabodo ba’zi bir ashror (yomonlar) isyon qilib, xalqning pul-moli, irzi-nomuslariga taarruz yetkuzmasun. Agar shunday bo‘lgan holda isyonni bostirish hukumatning vazifasidur. Buni ado qila olmagan hukumat xalqning xizmatiga barpo bo‘lmay, o‘sha ashrorga yo‘l berguvchi jonsiz bir davlat e’tibor qilinadur. Bu kunda maosh daftarlarimda ismlari yozilgan, ish qilsun-qilmasun, maoshlari uzulmay yurub turgan uch ming nafar jallodim bor. Mening yoki hokimlarning amri bilan mujrimlarga (jinoyatchilarga) shular jazo beradi. Bundan chiqqan natija shuldurki, bir kishi Anqaradan Samarqandga qimmatbaho mollari bilan jo‘nasa, ular yasovulsiz, oddiy yurush bilan tinch omon yura olar edi. Yo‘llardagi qaroqchi, bo‘langgilardan omonlig‘ini ta’min etib qo‘yganman. Hech bir odam u karvonlarning moliga yomon ko‘z bilan qarayolmaydi. Yana bir misol: bir taboq oltunni bir kichkina bolaning boshiga qo‘yub, Sharqdan G‘arbga, Shimoldan Janubga yo‘llansa, oradan yillar o‘tadi, kichkina bola bolig‘ ham bo‘ladi (balog‘atga yetadi), ammo boshidagi oltunning bir donasiga-da nuqson yetmaydi. U bolani aldab yoki zo‘rlik ishlatib oltunini olg‘uvchi odam mening qo‘l ostimda bo‘lmaydi. Hech kim eshitdimi, mening qo‘l ostimdagi yerlardagi bir shaharda bir do‘konning o‘g‘irlanganini? Yoki qaysi bir kishining uyiga o‘g‘ri bosib kirganini? Bu kabi jarimalar eshitilmaganining sababi ham men tutgan (qattiqqo‘l) usulning to‘g‘ri ekanini isbotlaydi. Men fotihlikka erishishimdan ilgari ham o‘g‘ri-qaroqchilarga qarshi chora ko‘rush, dorug‘alarning ochiq ko‘zli bo‘lishlari uchun zo‘r tashabbus qilganman. Chunonchi, bir dorug‘a
243
yillari boshida yozuvchi akamiz Tohir Malik orqali “Sharq yulduzi” jurnaliga bergan, yarmigacha kamina tahrir qilib jurnalga tushirgan, bir-ikki sonida asar boshlari chop etilib, keyin alamli sabablar bilan davomi bosilmay qolib ketgan edi. Uchqun domla uni forschadan o‘zbek turkchasiga o‘girganlar, nutqlarida o‘ris tili ta’siri bo‘lmagani, o‘tgan asr o‘ttizinchi yillari o‘zbekchasi saqlangani uchun ancha nodir so‘zlar ila shirali bir ravishda tarjima qilgan edilar. Olloh rahmatiga olsin.
Nurulloh Muhammad Raufxon
www.nurullohuz.com 346
vazifasining ijrosida ogoh bo‘lmog‘i lozimdur. Agar bir o‘g‘irlik hodisasi zohir bo‘lsa, hammadan avval dorug‘aning o‘zi mas’ul tutuladi. O‘g‘ri topilmasa, dorug‘aning qo‘li kesilib, o‘g‘rining o‘rniga o‘zi jazolanadi. Ko‘p tajribalar bilan isboti ko‘rulgan ediki, dorug‘a o‘g‘ri bilan birikmasa yo o‘z vazifasiga ehmol qilmasa (bo‘sh qaramasa), o‘g‘rilik voqe’ bo‘lmaydi (Biz ajratib ko‘rsatdik. – N.M.R.).
Shuning uchun dorug‘aga ham jiddiy mas’uliyat qo‘yulishi bilan keng viloyatlarimning hech bir joyida o‘g‘ri, qaroqchi qolmadi. So‘ngra mamlakatni xunuk ko‘rsatuvchi omilning yana biri gadolikdur. Gadolarni yo‘q qilmoq uchun uning iqtisodiy ahvolini ta’minlash lozimdur. Bu nuqtani nazarga olib, mustahiq gadolarni yetarli holda maosh bilan ta’min etdim. Bu jumla orasiga kirgan ojizlar, ko‘r, cho‘loq, qarilik sababi bilan ishdan qolganlar, iqtisodiy ahvoli nochorlardir. Yana bir turli gadolar bordurki, pul-moli bo‘laturub gadolikni hunar qiladur. Bularga ham jiddiy amr bilan ogohlik berib, gadolikni kasb qiluvchilarga yoki mendan maosh olib turub yana gadolik qiladurg‘onlarga rahmsiz holda jazo berishimni bildirib qo‘ydim. Ishlashga qudrati yetgan gadolarni ish va hunar bilan ta’minlash chorasini ko‘rdum. Yana bir tabaqa payg‘ambarzodalar ham bor, ularning ham nubuvat oilasiga yetishadurg‘onlarini maosh bilan ta’minladim. Mendan ilgari o‘tgan musulmon hokimlari bunga ko‘z solmagandur. Ba’zi iqlimlarda o‘n minglab odam “quvti lo yamut” (kuni o‘tib turishi) uchun gadolik qilgandur. Men esa, shariat amriga muvofiq, payg‘ambarimizga nasab bilan erishganlar uchun xazina molining beshdan birini ayirib qo‘yib, shu mablag‘ bilan ularni gadolikdan qutqardim. Va bayti Rasulullohga qilinadurg‘on ehtiromimni o‘z yeriga yetkuzdum. Ilgari vaqtlarda hukumatlarga qarashli qora suron va gizma (yasavulboshi, tuman boshlig‘i)lar xalqning ustiga yuk bo‘lub yashar edi. Hatto yemaklarini xalqdan olur edi. Men bunday ishlarning yo‘lini qat’iyyan to‘sub, yetarli maosh berdim. Mabodo birortasi eski fe’lini qilg‘udek bo‘lsa, uning rutbasiga e’tibor bermasdan o‘lum jazosini berdim.
So‘ngra askar va zobitlarim do‘konlardan olgan ashyolarining pulini bermasa yoki belgilangan narxdan kam bergan, sotuvchini norozi qilgan bo‘lsa, shikoyat kelishi hamon o‘lumga buyurdim. Shu yo‘sinda tartib o‘rnatish bilan yurtlar obod, xalq tinch va orom bilan hayot kechirdi. Ey o‘g‘ullarim! Men sizlarga vasiyat qilamanki, mendan keyin qaysi birlaringiz saltanatga erishsangiz, qaroqchilarga, dorug‘alarga, gizmalarga hushyor bo‘linglar. Bular hukumat ma’muri bo‘lsalar ham, o‘g‘ri-qaroqchilar bilan til biriktirishlari ko‘p ko‘rulgan toifalardandurlar. Agar bularga o‘lum jazosi berilmasa, butun davlatni barbod qilishlari mumkindir. So‘ngra gadolikni kasb qilib olganlar bordur. Bularga ham rahm qilmanglar. Ularning o‘rniga payg‘ambar avlodlarini, ulamolarni, shuarolarni va hunar arboblarini ehtirom qilinglar va himoya qilinglar. Sharob ichmoqdan parhez qilinglar. Chunki Nurulloh Muhammad Raufxon
www.nurullohuz.com 347
sharob ummul-xaboisdur (yomonliklarning onasidir). Agar sharobxo‘rlikka o‘rganib qolsangizlar, viloyatlarimiz qo‘ldan ketadur... To‘qqizinchi fasl Xuroson janubiga azimat ...Bir necha kunlik yo‘l yurushdan keyin Bushraviyaga yaqin yetdik. Shaharning qorasi ko‘runarli yerda shahar tomonidan piyoda kelib turgan bir necha odamlar ko‘rundi. Bular shu shaharning oqsoqollari bo‘lsa, istiqbolimga kelgandur, deb gumon qildim. Ular yaqin keldi. Suv rangli ko‘kdan kiyim kiyganlar. Havo bir oz sovuq bo‘lganidan kiyimlari ustidan yunglik chopon kiyib, uning rangini gul rangidan ixtiyor qilgan edilar. Bularni ko‘rgan odam, bu shaharda bo‘z bilan yungdan boshqa narsa yo‘q, deb xayol qilur edi. Sarpo‘sh o‘rnida hammalari sallali edilar. Ular kelib mening otim oldida to‘xtadilar. Oralaridan bir qari oqsoqol kishi baland ovoz bilan she’r o‘qub boshladi. She’rning mazmuni: “Ey amir! Oftobiyu oylari bilan falak sizning ixtiyoringizdadur. Ularning chevrilishi sizning irodangizga bog‘liqdur. Qadamingiz Bushraviya shahriga muborak bo‘lsun. Ushbu shahardagi biz – miskin xalq qo‘limizdan kelganicha sizni, xush kelibsiz, deb istiqbol qilmoq bilan sharaflanamiz”, yo‘sunliq edi. She’ri tamom bo‘lganidan so‘ng so‘radim: “Shahringizning amiri kim?” deganimga qarshi: “Shaharning amiri yo‘q”, deb javob berdi. Men ajablanib: “Amirsiz shahar bo‘ladimi? Shahar amniyati qanday saqlanadi? Ahkomlar qanday ijro qilinadi?” kabi savollarni berdim. Chol kishi javob berib: “Ey ulug‘lik yarashgan amir, shahrimizda amir bo‘lmasa ham, ahkomlarni urf-odat bo‘yicha o‘zimiz ijro qiladurmiz”, deb bemalol so‘zladi. Men: “Sizlarning vasfingizni eshitgan edim, ammo amir, hokim yo‘qligini tasavvur qilmagan edim”, dedim. Ul odam dalilini ko‘z bilan ko‘rsatmoq orzusida: “Ey ulug‘ amir, sizni shahar amiri yo‘qligida shubhadan chiqarmoq uchun shahrimizga qadam ranjida qilmog‘ingizni, vaziyatni o‘z ko‘zingiz bilan ko‘rmog‘ingizni rijo etamiz”, dedi. Men shaharga kirganimda, ko‘chalarning kengligiga hayron bo‘ldum, chunki Samarqand ko‘chalari ham bu qadar keng emas edi. Shahar xalqi istiqbolim uchun yo‘lning ikki chekkasida turar edilar. Har odamda bir donadan to‘rva bor, to‘rva ichidan bir narsani olib, bir qismini bir cho‘ntagiga, yana bir qismini bir cho‘ntagiga solur edilar. Meni boshlab yurgan odam bu shaharning oqsoqoli kabi tuyuldi. Undan so‘radim: “Bu odamlar nima uchun yelkalarida to‘rva osib olishgan va to‘rvadagi narsasini cho‘ntaklariga ayrim-ayrim qo‘yishlarining sababi nima?” Oqsoqol javob berdi: “To‘rvalardagi narsa echki yungidur. Undan bir siqim olib patlik (forsiyda “ko‘rk” deganini bizlar “pat” yoki “tivit” deymiz) qismini ayirib bir cho‘ntagiga, qolg‘on qismini yana bir cho‘ntagiga solib ilg‘aydurlar. Uning muloyim patlaridan qo‘mosh to‘qiladur, qolg‘onlaridan shol, gilam to‘qiladur”. Men ularning qo‘y yungidan istifoda qilmasliklari sababini so‘raganimda, javob berdi: “Bu yerda qo‘y boqilmaydi. Qo‘y boqadurg‘on yoyloqlarimiz yo‘q, echkilar esa, shahar atrofidagi
Nurulloh Muhammad Raufxon
www.nurullohuz.com 348
quruq xashak, tikonlar bilan tarbiyalanadur. Biz uning sut, yunglaridan foydalanamiz”. Shundan so‘ng oqsoqoldan ismini so‘raganimda Husayn ibn Ishoq deb ma’lum qildi. Vazifasi imom ekanini, shu bilan birga, xalq orasida hosil bo‘lgan ixtiloflarni ham hal qilib turguvchi bir odam ekanini bildirdi. Shu joyda bir to‘qumachilik ishxonasiga borduk. Bu ishxonada to‘rt kishi tivitdan mato to‘qumoqda edilar. Husayn ibn Ishoq izoh qildi: “Haligi echki yunglaridan ayrilgan tivitlardan «bo‘rk» deb ataladurg‘on to‘qimani hosil qilurlar”, deb bir parcha matoni olib kelib menga ko‘rsatdi. Matoni qo‘lumga olib taftish qilib ko‘rdum: Samarqandda ko‘p sotiladurg‘on xitoyi ipakdan (abrishim harir) latifrog‘ edi. Men o‘shal kungacha bu xilda muloyim va latif matoni ko‘rmagan edim. Shu bir toqaning qiymati qanchaga sotilishini so‘raganimda, “Yarim dinor”, deb javob berdi. Narxi ham juda arzon edi. Ishxonadan chiqishimda hamyonimdan tangalarni chiqarib, har qaysilariga bir necha donadan oltun sundum. Ular bu atiyani (tuhfa) qabul qilmadilar va: “Ey ulug‘ amir, sizning yuzungizni ko‘rmoq biz uchun oltun xazinasidan ortiq qimmatlikdur. Biz o‘z mehnatimizdan qozongan juz’iy narsaga qanoat qilamiz, ortuqchasiga ehtiyojimiz yo‘q”, dedilar. Ishxonadan chiqib, narirog‘da bo‘lgan bir baqqol do‘koni oldida bir xotun kishi savdo olib turganiga ko‘zum tushdi. Boqqol tarozuga qo‘lini teguzmay turub: “Vaylul-lil-mutoffifin. Allaziyna izak talu alan-nasi yastavfun”, deb oyat o‘qudi. Men boqqolni, Qur’on o‘qushni bilmasa kerak, deb xayol qilur edim. Xotun kishi, savdosini tugatib jo‘naganidan keyin boqqolning oldiga borib: “O‘qig‘on oyatlaringning ma’nisini bilasanmi?” deb so‘radim. “Ha, bilaman”, deb javob berdi. “Undog‘ bo‘lsa, «Vaylul-lil-mutoffifin»ning ma’nosi nima?” deb so‘radim. “Sotuvchilarga haloklik bo‘lsun”, deganidir, dedi. “«Allaziyna izak talu alan-nasi yastavfun»ning ma’nosi-chi?” dedim. Baqqol kishi tamom iste’dodi bilan javob berdi: “Bu oyatning ma’nosi avvalgining takmilidur, Ollohu taolo aytadur: «Sotuvchilarga haloklik bo‘lsunki, ular o‘lchovni yaxshilab oladurlar, ammo...» deb to‘xtadi. Men undan “«Ammo» demak ila to‘xtashdan maqsading nima?” deb so‘radim. Baqqol: “Bu oyatdan keyin yana oyat bor, hali o‘quganim yo‘q, unda mukammal ma’noni anglatadur”, dedi. Men: “O‘sha oyatni ham o‘qug‘il”, dedim. U bunday o‘qudi: “Va iza kalu hum avvazanu hum yuxsirun”. So‘ng sharh qilib: “Bu oyat ikkinchi oyatning takmilasidur, ma’nosi: «U odamlarki, o‘zlari bir jins molni olganlarida vaznni tamomlab tortib oladi, sotishda esa, vazn yoki o‘lchovda kam berib, olg‘uvchiga ziyon beradi», deydur. Bu suradagi uch oyatni o‘quvchi kishilar, bir-biriga muttasil o‘qishlari kerak, toki o‘qug‘uvchi va eshitguvchilar uning ma’nosini yaxshi idrok qilg‘aylar”, dedi. Men unga: “Ey yaxshi kishi, mening yoshligimdagi ustozlarim ham sen kabi Qur’onni yaxshi tafsir qilolmas edilar. Sen bu mavqe’da nima uchun bu oyatni o‘qiysan?” deganimda, javob berdi: “Ey amirlar amiri, men har vaqt qo‘lumga tarozi olsam, Ollohu taoloni hoziru nozir bilib, Ollohning maxluqlariga nuqson berib qo‘ymayin, deb bu oyatni takrorlab turadurman”, dedi. Biz Husayn ibn Ishoq bilan qarorgohimga borayotganimizda azon tovushi keldi. Shayx Husayn mendan masjidga borib namoz o‘qub kelmog‘iga ijozat so‘radi. Men
Nurulloh Muhammad Raufxon
www.nurullohuz.com 349
ham birga namoz o‘qub kelish uchun uning bilan masjidga jo‘nadim. Ketaturib ko‘rdumki, do‘kondorlar ish kiyimlarini yechib, pokiza kiyimlarini kiymoqda. Har kim pokiza kiyim kiyganidan keyin masjidga qarab yurmoqda edi. Shaharda o‘g‘ri yo‘qligi uchun do‘konlar ham ochiq holda qolavermoqda edi. Masjidga ketib turgan bir do‘kondordan: “Nima uchun liboslaringni almashtirib, boshqasini kiyding?” deb so‘radim. U odam beto‘xtov A’rof surasidan bir oyat o‘qudi: “Ya bani Odama, xuzu ziynatakum ‘inda kulli masjidin va kulu vashrobu va la tusrifu. Innahu la yuhibbul musrifin”, dedi. Men u kishidan: “Oyatning ma’nosini ham bilasanmi?” deb so‘radim. U menga to‘g‘ridan-to‘g‘ri: “«Ey Odam farzandi, ibodat qilmoqchi bo‘lganlaringda, bezaklaningizlar (ya’ni, pokiza kiyimda bo‘lingizlar), Olloh taoloning ne’matlaridan yenglar, ichinglar, ammo isrof qilmanglar, chunki Olloh taolo isrof qilg‘uvchilarni sevmaydur». Bu oyatga muvofiq Olloh taoloning ta’limini amalga oshurub, masjidga borishimizda yangi kiyimlarimizni kiyamiz va shu tartibda Olloh taolo huzuriga borib ibodatimizni qilamiz”, dedi. Men unga qarab: “Menga yaxshi dars berding, garchi men hofizi Qur’on va faqih bo‘laturib, sizlar kabi amal qilmas ekanman. Sen bu haqda meni ogohlantirib qo‘yding, – deb, shayxga murojaat qildim: – Emdi men qarorgohga qaytib borib, kiyimlarimni almashtiraman. Balki jamoatingizga yetib kelolmasam, uyda o‘qiydurman”, deb uzr tiladim. Qarorgohda hanuz mutaharrik masjidim qurulmagan edi. Liboslarimni almashtirib, uyda namoz o‘qudum. Menga bu shahar xalqining Islom dini amrlariga muvofiq harakat qilishlari ko‘p ta’sir bergani uchun yana tashqariga chiqdim. Yo‘lda ketaturib, bir attorning do‘koni oldidan o‘tar ekanman, uning: “Va avful kayla iza kiltum, vazinu bil qistasil mustaqim...” deganini eshitdim. Taajjubda qolganimdan o‘zumni tuta olmadim va undan: «Qistas»ning ma’nosini bilasanmi?” deb so‘radim. U kishi aytdi: “«Qistas» tarozudur. Ammo oyatning majmuidan shunday ma’no chiqadi: «Har qachon o‘lchov bilan bir narsa sotsangizlar, o‘lchovning komil bo‘lishiga diqqat qilinglar. Agar tarozu bilan tortib sotadurgon narsa bo‘lsa, ikki pallasi barobar bo‘lgan tarozuda tortib sotinglar», demak bo‘ladur”, dedi. (Forsiy mutarjim izohi: qizig‘i shulkim, bu ta’birga yetti asr o‘tgan bo‘lsa ham, haligacha tarozuda adl kalimasining istilohi Xurosonda yurub turadur. Adl tarozusi ikki pallasi muvozanatda barobar, demakdir.) Shahar xalqining dini muborakg‘a ixloslik bo‘lub, Qur’oni karim amriga muvofiq harakat qilmoq uchun loyiq bo‘lgan ilmdan bahramand bo‘lishlari mening diqqatimni jalb etgan narsalardan biri bo‘lsa, xotunlar ham erlardan qolushmas, Qur’onni o‘qub- yozar edilar. Orom va istirohatdan boshqa vaqtlarda xotun, erkak bekor turmay bir ish bilan mashg‘ul bo‘lur edilar. Shayx Husayn ibn Ishoq hikoya qildiki: “Men es taniganimdan buyon Bushraviyada o‘g‘irlik maydonga kelmagan, odam o‘ldurgan kishi ham yo‘qdur. Yoki ikki odam o‘rtasida janjal chiqib, tovush chiqarib so‘zlashgan-so‘kishganini xotirlay olmayman. Taloq masalasi ham hozirgacha voqe’ bo‘lmagandur. Vorislar mol talashib da’volashmaganidek, birining molini biri tortib ham olgan emasdur. Shaharda qorovul, qamoqxona, qozixona ham yo‘qdur. Biror masala bo‘lsa, menga kelishadur, men
Nurulloh Muhammad Raufxon
www.nurullohuz.com 350
bergan fatvoni muorazasiz qabul qilib ayrilishadur”. Shayx Husayn ibn Ishoq ham dehqonchilik qilur edi. Har kun bomdoddan keyin ketmonini yelkasiga qo‘yub ishga ketar, peshin namoziga kelib, jamoat bilan namozni o‘qug‘onidan keyin yana dalaga ketar edi. Shahar xalqi yosh bo‘lsun, katta bo‘lsun, erkak-xotun o‘qish uchun maxsus vaqt ayirib qo‘ygan edi. Sahro giyohlarida “ketro”, “anquza” otlig‘ ikki xil giyohning ko‘p xavoslari (xosiyatlari) borligini so‘zlar edilar. Yana, qora ranglik yog‘ni Bushraviyaning g‘arbidagi yigirma toshlik bir yeridan keltirib chirog‘ yoqmoqqa qo‘llanur edilar. Bu yog‘ bilan yondirilgan chirog‘lar yaxshi ravshanlik berar edi. Bu yog‘ yerdan chiqib, arig‘ kabi sahroda oqib turarmish. Oftobning ta’siri bilan uning bo‘yi uzoqlarga tarqalarmish (Ta’rif qilingan bu yog‘ bugungi neft bo‘lsa kerak. – Muharrir). Qish vaqtining yaqin kelishi, qo‘shun tortmoq iqtizosincha, Bushraviyada uzoq turmoq ijob etmas edi, shuning uchun bu shaharning fazli ma’rifatlari, shirin suhbatlarida davom etmoq muyassar bo‘lmadi. Bu shaharda turguvchi odamga madrasa, mudarrisning hojati yo‘q edi. Amir bo‘lsun, dehqon bo‘lsun, cho‘pon bo‘lsun va har qanday saviyada bo‘lsa bo‘lsun, bu yerda yashash bilan fozilu ma’rifatlik bir kishi bo‘lub yetishar, Qur’onni o‘qub, ash’orlarni aytib va o‘qub bila olur edi. Bushraviyadan jo‘nashimdan ilgari bir farmon chiqardim: “Temur xonadoniga mansub hukumatlar yashadiqcha bu shahardan xiroj olinmaydur!” Shaharga “Dorul ilmi val omon” unvonini berdim. Va maxsus ta’kidladimki: “Mendan keyin avlodlarim har qanday sabab va bahonalar bilan Bushraviyaga hamla qilmaydur”. Jo‘nash vaqtimda Shayx Husayn ibn Ishoqqa bir ot bag‘ishladim. U shu birgina otni ham qabul qilib olmoqqa tortindi va ko‘p uzrlar bilan: “Ey amir, biz eshak minib odat qilg‘andurmiz, shu ulog‘ bizga kifoya qiladur”, dedi...” 244
Adolat va tartibga, zulm bilan qattiqqo‘llik boshqa-boshqa narsalar ekaniga ikki misol edi bular. Amir Temur sharafiga intilishning birdan-bir iloji siyosat va tutumda adolat yo‘lini tutishdir.
O‘n yettinchi ko‘chat Til millatning o‘zagi
O‘zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi hamda tilimiz ushbu maqomni olmasidan burungi va olganidan keyingi holati to‘g‘risida gapirishdan oldin o‘sha davrdagi o‘zim uchun sharafli bir voqeani eslamoqchiman.
244
Bu ikki bob tohirmalik.com saytidan ayrim imloviy tuzatishlar bilan olindi. Nurulloh Muhammad Raufxon
www.nurullohuz.com 351
Sovetning oxirgi pallalarida, oshkoralik yillarida yurtimizda bir necha yaxshi qonun qabul qilingan. Davlat bilan xalq bir-biriga yaqinlashib, birining ovoziga ikkinchisi quloq solib, xalq o‘rtaga qo‘ygan masalalarni davlat hal eta boshlagan edi. Masalan, Orol dengizini saqlab qolish, tabiatni asrash, o‘zbek tiliga “Davlat tili” maqomini berish... kabi masalalarni xalq o‘rtaga qo‘ygan edi. Hali sovet davrida, mustamlaka ta’siridan chiqib ketmagan bir paytimizda! To‘g‘ri, bunaqa milliy harakatlar bitta bizning mamlakatda yuz bermagan, sovet qo‘l ostida o‘n beshta respublika bo‘lsa, shular ichida bizdan ertaroq va kuchliroq uyg‘ongan Boltiqbo‘yi davlatlari boshlab bergan edi. “Ulug‘ og‘a” tili zug‘umi ostida yashagan milliy tillarining qaddini tiklash va qadrini yuksaltirish bo‘yicha Boltiqbo‘yi, Qofqoz va nihoyat O‘rta Osiyo xalqlari ham milliy uyg‘ondilar. Til borasida har bir xalq o‘ris-sovet kamsitishlaridan bezib, uzoq yillar davom etgan xo‘rliklardan ruhan cho‘kib yurganining alamlarini shu qisqa qayta qurish zamonida ko‘chaga to‘kib soldi... va birin-ketin respublikalarda til qonunlari qabul qilina boshladi. Maqtanishga o‘xshab ketsa ham, tarixiy bor gap bo‘lgani uchun aytay: Til qonunining muqobil nusxasini yaratish bo‘yicha “Birlik” xalq harakati bilan O‘zbekiston yozuvchilar uyushmasi hamkorlikda tuzgan besh kishilik kichkinagina ishchi guruhda kamina ham bor edim. Bu muqobil nusxaning asosiy qismi mashhur milliyatchi qo‘shiqchi Dadaxon Hasan uyida qog‘ozga tushirilgan. Guruhda buyuk shoirimiz Rauf Parfi, Dadaxon Hasan, tilshunos olim Baxtiyor Isabek, “Fitna san’ati”ning muallifi Mirza Kenja va kamina edik. Dadaxon Hasan mezbon sifatida choy-poy qilib berib turdi. Buyuk shoirimiz Rauf Parfi: “Hamma fikrlaringga qo‘shilaman, yozaveringlar!” deb oq yo‘l tilab o‘tirdi. Matnni asosan uch kishi ishladik. Qalam, odatdagidek, Mirza Kenja qo‘lida edi!.. O‘sha kungacha bir necha davlatning til haqidagi qonunini o‘rganib chiqqanim bu ishda juda asqotdi. Tilimiz qayg‘usiga ozmi-ko‘pmi hissam qo‘shilganidan haligacha sharaf tuyaman. Ya’ni, davlat o‘z yo‘li bilan, O‘zbekiston yozuvchilar uyushmasi va “Birlik” xalq harakati o‘z yo‘li bilan “Davlat tili haqida”gi qonunni ishlashni boshladi. Keyin mana shu ikkala nusxa asosida yagona bir nusxa qabul qilinishi kelishilgan edi. O‘shanda men atay solishtirib chiqqanman: oxirgi tahrirda davlat biz tayyorlagan nusxadan mo‘ljaldan ancha kam foydalangan. Bizniki davlat nazarida keskin tuyulganidek, rasmiy tayyorlangan nusxa bizning nazarimizda ancha bo‘sh edi. Lekin u zamonlarda umumiy ijtimoiy ruhning o‘zi ancha demokratik bo‘lgani uchun, tasdiqlangan nusxasi ham, masalan, hozirgi zamon gazi bilan o‘lchansa, harholda chidasa bo‘ladigan darajadagi qonunlardan bittasi edi. Ya’ni, biz orzu qilgan juda ko‘p moddalar davlat qabul qilgan nusxaga kirmay qolganiga qaramay, bunday olganda, ayniqsa, bugungi ko‘z bilan qaralsa, u ilk qonun keyingi tuzatilgan nusxasidan ancha milliy va xalqchil edi. |
