O. Ýazmyradowa, A. Nabatowa KÄrhananyň ykdysadyýeti

Sorag we ýumuşlar
1. «Ykdysady işiň görnüşi» düşünjesini açyp görkeziň.
2. «Senagatyň pudaklaýyn gurluşy» näme?
3. Senagat önümçiliginiň düzüm gurluşynyň hasaplanyp çykarylýan esasy görnüşlerini aýdyp 
beriň we olaryň artykmaçlygyny we ýetmezçiligini gör keziň.
4. Pudaklaryň, kiçi pudaklaryň we önümçiligiň görnüşleriniň topara bölünmesiniň esasy 
görnüşlerini aýdyp beriň.

---

26
II BAP. KÄRHANANYŇ GURLUŞ DÜZÜMI
WE ÖNÜMÇILIK DÖWRI
 2.1.
Kärhananyň umumy we guramaçylyk
gurluşy
Gurluş – ulgamy emele getirýän elementler bilen olaryň arasyndaky durnukly ara-
gatnaşyklaryň jemidir. Kärhana çylşyrymly ulgam bolup, onuň içinde özara hereket edýän 
birnäçe gurluşlary ­ uçastoklary, sehleri, beýleki birlikleri görkezip bolar. 
Kärhananyň ähli önümçilik sehleri we uçastoklary, kärhanany dolandyrmagy amala 
aşyrýan birlikler, şeýle hem oňa hyzmat etmek bilen meşgullanýan birlikler kärhananyň 
umumy gurluşyny emele getirýärler.
Kärhananyň önüm taýýarlamagyň barşynda özara hereket edýän önümçilik bölümleri­
niň (sehleriň, uçastoklaryň) düzümi, önümçilik bölümleriniň ululygy we olaryň işgärleriniň 
sany, esasy serişdeleriň gymmaty, eýeleýän meýdany boýunça gatnaşygy, olaryň giňişlikde 
ýerleşişi kärhananyň umumy gurluşynyň bir bölegi bolup durýan önümçilik gurluşyndan 
ybaratdyr.
Kärhanalaryň birlikleriniň arasynda dolandyrmagyň barşynda ýüze çykýan özara 
bag lanyşyklaryň we özara gatnaşyklaryň jemi guramaçylyk gurluşyny emele getirýär. Gu­
ramaçylyk gurluşynyň esasy wezipesi kärhananyň ähli birlikleriniň işine gözegçiligi we 
olaryň utgaşmagyny üpjün etmek bolup durýar. Kärhananyň guramaçylyk gurluşy kärha­
nanyň dürli funksional we çyzyklaýyn birlikleriniň yg tyýarlyk derejesini görkezýär.
Guramaçylyk gurluşy kärhananyň wezipelerine (meýilnamalaş dyrmak, hasaba alyş, 
maliýe, işgärler, marketing, önümçilik we beý le kiler), şeýle hem onuň işiniň aýratynlyk­
laryna – önümiň nomen kla turasyna we assortimentine, bazaryň aýratynlygyna we ş.m. la­
ýyk lykda emele getirilip bilner.
Dolandyryş täsirlerini durmuşa geçirmegiň başlangyç binýady we guramaçylyk gur­
luşyny taslamagyň esasy bolup, wagt we giňişlik boýunça oýlanyşykly paýlanan hem­de 
bag lanyşdyrylan dolandyryş wezipeleri çykyş edýär.
Önümçilik prosesini dolandyrmagyň esasy wezipeleri şular bolup durýar:
1.Guramaçylyk – bu bellenen netijäni mümkin bolan az harajatlar bilen gazanmak 
maksady bilen, yzygiderli özara baglanyşykly hereketleriň birleşigidir. Önümçiligi gura­
mak bilen dolandyryş ulgamy ýakyndan bag lanyşyklydyr. Önümçiligi guramagy kämilleş­
dirmek täze dolandyryş ulgamlaryny talap edýär, bu ulgamlary ornaşdyrmak bolsa önüm­
çiligiň guralyşyny kämilleşdirmegi göz öňünde tutýar. Guramaçylyk wezipesi önümçilige 
hem, tutuşlygyna kärhanany dolandyrmaga hem­de onuň aýry­aýry önümçilik bölümlerine 
we ýerine ýetirijilere hem degişlidir.
2. Kadalaşdyrmak (ölçegleri bellemek) – bu önümçiligiň we dolandyrmagyň barşyn­
da peýdalanylýan dürli elementleriň mukdar hem­de hil çägini belleýän ululyklary esas­
landyrmak işidir. Onuň wezipesi kadaly we sazlaşykly ösüşi üpjün etmek üçin önümçilik 

---

27
tabşyryklaryny işläp taýýarlamagy we durmuşa geçirmegi tertipleşdirmek bolup durýar. 
Kadalaşdyrmak wezipesi dürli kadalaşdyryjy resminamalary döretmek we peýdalanmak 
bilen durmuşa geçirilýär.
3. Meýilnamalaşdyrmak bu bellenilen maksatlara ýetmek bo ýunça anyk hereketler 
maksatnamasyny düzmek we ony önümçilik bölümlerine hem­de anyk ýerine ýetirijile­
re ýetirmekdir. Tutuşlygyna ala nyňda kärhananyň we onuň gurluş birlikleriniň işiniň teh­
niki­ykdysady görkezijileri meýilnamalaşdyrmak üçin esas bolup durýar.
4. Utgaşdyrmak – bu kärhananyň önümçilik we funksional birlikleriniň sazlaşykly 
işini üpjün etmekdir.
5. Gözegçilik bu kärhananyň önümçilik­hojalyk işiniň netijelerini umumylaşdyrmak, 
seljermek we baha bermek, meýilnama görkezijilerinden gyşarmalary ýüze çykarmak we 
degişli dolandyryş çözgütlerini öz wagtynda taýýarlamak maksady bilen, maglumatlary 
birlikleriň we funksional gulluklaryň ýolbaşçylarynyň dykgatyna ýetirmekdir.
6. Düzgünleşdirmek bu önümçilik işiniň barşynyň bellenen tertibinden we meýilna­
malaşdyrylan netijelerden ýüze çykarylan gyşarmalary aradan aýyrmak boýunça dessine 
çäreleri görmekdir.
Islendik kärhananyň işi hökmany suratda kärhananyň dereje sin de menejmentiň esa­
sy «bloklaryny» düzýän şu umumy wezipeleriň durmuşa geçirilmegini öz içine alýar: 
marketing, strategik meýilnamalaşdyrmak, hasaba alyş, maliýe we ykdysady taýdan 
meýilnamalaş dyrmak, işgärleri dolandyrmak, önümçilik prosesini guramak we beý lekiler. 
Guramaçylyk gurluşynda her bir element bellibir orun eýeleýär. Oňa aragatnaşykda 
bolmak mahsusdyr, şol gatnaşygyň üstünden dolandyryşyň barşynda olaryň özara hereketi 
(göni we gaýdyş aragatnaşygy) ýüze çykýar. Elementleriň guramaçylyk gurluşynyň için­
däki arabaglanyşyklarynyň çyzyklaýyn, funksional we wezipeara häsiýeti bolup biler. 
Çyzyklaýyn aragatnaşyklar birlikler bilen dolandyryşyň dürli de re jelerindäki ýolbaş­
çylaryň arasynda ýüze çykýar we bir ýolbaşçynyň beýleki ýolbaşça edara ediş (administra­
tiw) taýdan tabyn bolan ýerinde peýda bolýar (direktor – sehiň başlygy – ussa).
Funksional aragatnaşyklar birlikler bilen dolandyryşyň dürli derejelerinde bellibir iş 
bilen bagly ýolbaşçylaryň arasyndaky özara hereket üçin häsiýetlidir. Şunda olaryň arasyn­
da edara ediş tabynlygy bolmaýar (mysal üçin, sehiň önümçilik maksatnamasyny düzmek: 
sehiň başlygy – önümçilik­dispetçerçilik bölümi).
Wezipeara aragatnaşyklar şol bir dolandyryş derejesindäki birlikleriň arasynda 
(kärhananyň dürli sehleriniň ýa­da funksional birlikleriniň ýolbaşçylarynyň arasynda) ýüze 
çykýar.
Sanalyp geçilen aragatnaşyklaryň häsiýeti dolandyryşyň guramaçylyk gurluşynyň 
görnüşini kesgitleýär.
Iň ýönekeý guramaçylyk gurluşy çyzyklaýyn gurluşdyr (3-nji surat). Onuň esasynda 
ähli dolandyryş wezipeleriniň kärhananyň ýol baş çysynda jemlenmegi bolup, şunda ähli 
birlikleriň we sehleriň do lan dyryş işgärleri onuň göni tabynlygynda bolýar. Şunuň ýaly gu­
ramaçylyk gurluşynda işgärler gönüden­göni ýolbaşça tabyn bolýarlar (gözegçilik gerimi 

---

28
5­10 adam). Bu görnüşe iýerarhiýa (tabynlyk bas gançagy) we bir ýolbaşçylyk ýörelgesi 
mah susdyr, çyzyklaýyn ýolbaşçylara bolsa bilimleriň, dolandyryş usullarynyň we ýörel­
geleriniň uni wersallygy häsiýetlidir. 
Kärhananyň ýolbaşçysy
1
1.1
1.2
1.3
2.1
2.2
2.3
3.1
3.2
3.3
2
2