O bobojonov k. Jumaniyozov
– «Turli debitorlar qarzlarini hisobga oluvchi schyotlar» bilan
Download 1.89 Mb. Pdf ko'rish
|
59.MOLIYAVIY HISOB Ukuv kullanma
|
4800 – «Turli debitorlar qarzlarini hisobga oluvchi schyotlar» bilan
bog’liq xo’jalik operatsiyalari Т/ r Xo’jalik muomalalarining mazmuni Schyotlarning bog’lanishi Dеbеt Krеdit 1 Moliyaviy ijara bo’yicha to’lovlarning joriy qismi 4810 0920 151 2 Opеrativ ijara bo’yicha olinadigan summalarni hisoblash 4820 9350 3 Ijara bo’yicha qarzlarni qoplash uchun ijarachilardan summalar kеlib tushdi 5010-5530 4810, 4820 4 Olingan vеksеllar bo’yicha foizlar hisoblandi 4830 9530 5 Mijozlardan kеlib tushadiganlar aks ettirildi: a) foizlar b) dividеndlar v) royalti 4830 4840 4850 9530 9520 9510 6 Korxonaning bankdagi schyotiga foizlar va dividеndlar kеlib tushdi 5110-5530 4830, 4840 7 Boshqa tashkilotlardan royaltining kеlib tushishi 5110-5530 4850 Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar o’zlarining faoliyatida mahsuloti va tovarlarini sotish, ishlarni bajarish va xizmat ko’rsatishi jarayonida ushbu muomalalarning kreditga amalga oshirilishiga yo’l qo’yadilar. Chunki ushbu usul yordamida mijozlarni o’ziga ko’proq jalb qiladilar. Кompaniyaning to’lay olish tizimi takomillashgan va samarali bo’lishiga qaramasdan, kompaniyada kreditga sotib olgan xaridlarni to’lamagan mijozlar topiladi. Кreditga sotishda shubhali olinadigan schyotlarning mavjud bo’lishi muqarrar. Кompaniyalar juda konservativ (sotuvning tushib ketishiga olib keladigan) va juda liberal (shubhali olinadigan schyotning ko’payishiga olib keladigan) bo’lmagan kredit siyosatini ishlab chiqishga urinadilar. Mijozlarning oldingi to’lovlari, moliyaviy holati hamda daromadlarni olish istiqboli kredit berish bo’yicha qarorning qabul qilinishida asosiy omildir. Agar shubhali olinadigan schyotning ehtimoli bo’lsa va ularning baholanishi mumkin bo’lsa, unda taxmin qilingan shubhali qarzni schyotda aks ettirish kerak. Muvofiqlik tamoyili shubhali olinadigan schyotlardan ko’rilgan zararlarning realizasiya amalga oshirilgan hisobot davrida tan olinishini talab qiladi. Taxmin qilingan olinadigan schyot shubhali qarzlarga xarajat kabi aks ettiriladi - odatda savdo xarajatlari kabi, turkumlanadigan muomalaviy faoliyatdan xarajat sifatida. Agarda shubhali olinadigan schyot kutilmayotgan bo’lsa, u holda daromadning yoki olinadigan schyotlarni tuzatish (korrektiorovka qilish) kerak emas, olinadigan schyot esa shubhali 152 qarzning tan olingan davrida hisobdan chiqariladi. Bu yondashuv bevosita hisobdan chiqarish usuli deyiladi. Natijada sodir bo’lgan ushbu holatlarning yuritish uchun sub’ektlarda maxsus 4910-«Dargumon qarzlar bo’yicha rеzеrv» schyoti qo’llaniladi. Ushbu schyotda sub’ektning daromadi hisobiga ayrim buxgalteriya hisobi ob’ektlarining qiymatiga aniqlik kiritish uchun ajratilgan zahiralar to’g’risida ma’lumotlar umumlashtiriladi. Shubhali qarzlar bo’yicha zahiralarning xosil bo’lish tartibi va ro’yxati O’zbekiston Respublikasi qonunchiligi bilan belgilanadi. 4910-«Dargumon qarzlar bo’yicha rеzеrv» schyotida shubhali qarzlar zahirasining holati va harakatining hisobi yuritiladi. Sub’ektning boshqa korxona va tashkilotlar, shuningdek, ayrim shaxslar bilan shubhali qarzlar bo’yicha hisoblashishlar uchun zahiralarning tashkil qilinishi 9430-«Shubhali qarzlar bo’yicha sarflar» schyotiga olib borilishi lozim. Shubhali qarz deb sub’ektning belgilangan muddatda (belgilanmagan bo’lsa - buning uchun etarli hisoblangan vaqti oralig’ida) qoplanmagan va tegishli kafolat bilan ta’minlanmagan debitorlik qarzi tushuniladi. Shubhali qarzlar bo’yicha zahira hisobot yili oxirida sub’ektning debitorlik qarzlari bo’yicha inventarizasiyasini o’tkazish natijalarining asosida tashkil etiladi. Zahiraning xajmi har bir shubhali qarz bo’yicha alohida, qarzdorning moliyaviy holati (to’lov qobiliyati) va qarzni umuman yoki qisman to’lash ehtimolini baholash asosida aniqlanadi. Agarda shubhali qarz bo’yicha zahira tashkil etilgan yildan keyingi yilning oxirigacha ushbu zahiraning ma’lum bir qismi ishlatilmasa unda qolgan summa tegishli yilning daromadiga qo’shiladi. Tashkil etilayotgan zahiraning summasiga debet 9430-«Shubhali qarzlar bo’yicha sarflar» schyoti va 4910-«Dargumon qarzlar bo’yicha rеzеrv» schyotida kredit yozuvlari amalga oshiriladi. Balansdan avval sub’ekt tomonidan shubhali deb tan olingan va olinmagan qarzlarni chiqarishda debet 4910-«Dargumon qarzlar bo’yicha rеzеrv» schyoti tegishli debitorlar bilan hisoblashishlar schyotlari korrespondensiyalanadi. Sarflanmagan shubhali qarzlar bo’yicha zahira summasini yilning daromadiga qo’shganda debet 4910-«Dargumon qarzlar bo’yicha rеzеrv» va 9390-«Boshqa muomalaviy daromadlar» schyotining kreditida qayd qilinadi. Ushbu zahiralarni hisobga olish uchun buxgalteriya ma’lumotnomasi debitorlik qarzlarni taqqoslash dalolatnomasi, yuk xatlari, schyot-fakturalar va boshqalar ishlatiladi. 153 Agar shubhali olinadigan schyot ehtimol bo’lishi mumkin va hisoblanishi mumkin bo’lsa, hisobot davrining oxirida tuzatish yozuvi qilinishi kerak. masalan, agarda kompaniya 90000 so’mlik shubhali olinadigan schyot kutayotgan bo’lsa, shubhali qarz bo’yicha xarajatni aks ettiriladigan quyidagi tuzatuvchi yozuv – o’tkazma kiritiladi: Boshqa muomalaviy qarzlar, ya’ni 9430.............................90000 so’m. Shubhali qarzlar bo’yicha zahira – 8910.........................90000 so’m. Shubhali qarzlarning zahirasi olinadigan schyotlarga kontrschyotdir va oldingi o’tkazmalarni amalga oshirish vaqtida shubhali olinadigan schyot manbasining aniqlanishi qiyin bo’lganligi sababli qo’llaniladi. Boshqa ikki faktni e’tiborga olish kerak: (1) aniq olinadigan schyotni hisobdan chiqarish va (2) avval hisobdan chiqarilgan olinadigan schyotning kelib tushishi. Shubhali qarzlarni tuzatish bo’yicha yozuvlar kelgusi shubhali olinadigan schyot uchun shubhali qarzlarga zahira yaratadi. Ba’zi olinadigan schyotlar shubhali olinadigan schyotning iqtisodiy ta’sirini taxmin qiladigan shubhali qarzning baholanishi bo’yicha o’tkazuv yozuvlari o’tkazilar edi. Shunday qilib, ma’lum olinadigan schyotni hisobdan chiqarish aktivlarning jami qiymatini, agarda ular faraz qilingandan ortiq bulmasa qisqartirmaydi. Olinadigan schyotlarning olish ehtimoli bo’lmaganida hisobdan chiqarish sodir bo’ladi. Masalan, mijoz «A» dan 100000 so’mlik olinadigan schyotlarni olishdan voz kechgan kompaniya quyidagi yozuvlarni amalga oshiradi: Ma’lum olinadigan schyotning hisobdan chiqarish bo’yicha yozuvi: Shubhali qarzlarning zahirasi............................100000 so’m Mijoz «A» ning debitorlik qarzlari..................100000 so’m Yuqoridagi yozuv daromadga yoki to’lanmagan olinadigan schyotning sof summasiga ta’sir ko’rsatmaydi. Teskarisiga, bu shubhali qarzlar bo’yicha baholash uchun tuzatish yozuvi bilan boshlangan jarayonidagi kulminasion yozuvdir. hisobdan chiqarish bo’yicha yozuv sub’ekt olinadigan schyotni shubhali deb tan olganidagina amalga oshiriladi. Ba’zan, hisobdan chiqarishdan keyin olinadigan schyotlar bo’yicha summalar kelib tushishi mumkin. Bu, mijozning holati yaxshilanganida sodir bo’lishi mumkin. Bu holda pul mablag’larining olinishi kabi aks ettirilgan qarzni qayta tiklash bo’yicha teskari yozuv amalga oshiriladi. Masalan, faraz qilaylik, oldingi hisobdan chiqarish yozuvi amalga oshirilgandan keyin ma’lum vaqt o’tganidan keyin mijoz «A»dan olinadigan schyot bo’yicha 60000 so’m to’lashga layoqatli. 154 hisobdan chiqarilgan olinadigan schyotning qoplanishi va qayta tiklanishi bo’yicha yozuvlar tegishli schyotlarda quyidagicha qayd qilinadi: Mijoz «A»ning debitorlik qarzi 4010....................60000 co’m. Shubhali qarzlarning rezervi - 8910......................... 60000 so’m. Pul mablag’lari 5110..................................................60000 so’m. Mijoz «A»ning debitorlik qarzi 4010....................60000 so’m. Moliyaviy hisobot tayyorlanadigan vaqtda qaysi schyotlar bo’yicha to’lov amalga oshirilishini aniqlash mumkin bo’lmaganligi sababli, kutilayotgan zararlarni qoplash summasini hisoblab chiqish zarur bo’ladi. Albatta, baholash katta farq qilishi mumkin. Кompaniyaning buxgalteri joriy iqtisodiy sharoitni hisobga olgan holda oldingi yillar amaliyotiga asoslanib zahira summalarini hisoblashlarni amalga oshiradilar. Shubhali qarzlarni baholash bo’yicha ikkita umumiy usul mavjud: sof kreditga sotishdan foiz usuli (moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot) va to’lov muddatlari bo’yicha olinadigan schyotlarning hisob usuli. BXXSlari sharoitida ikkala usul ham maqbuldir. Birinchi usulning maqsadi shubhali qarz natijasida paydo bo’lgan xarajatlarni aniq o’lchashdan iborat. Ikkinchi usulning maqsadi olinadigan schyotlarning sof tannarxini aniq o’lchashdan iborat. Sof kreditga sotishdan foiz usuli moslik prinsipiga ta’sir qiladi. Tajribaga asoslanib, shubhali qarzlardan aniq zararlarning va kreditga sof sotishning o’rtacha foizi hisoblanadi. Кeyinchalik shubhali qarz xajmini aniqlash uchun bu foiz hisobot davrining haqiqatdagi sof realizasiyasi qo’llaniladi. Masalan, «O» firmasining schyotlaridagi 20___ yil oxiridagi qoldiqlari quyidagicha aks ettirilgan: Realizasiyadan olingan daromadlar Sotilgan tovarlarning qaytarilishi va arzonlashtirilishi 64500000 400000 Savdo chegirmalari Shubhali schyotlarning zahirasi 500000 360000 155 Faraz qilaylik, oxirgi 3 yil mobaynida shubhali qarzlar bo’yicha zararlar quyidagi summani tashkil etgan: Download 1.89 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|