О е. X o ‘j a n a z a r o V, М. M ir s o V u r o V, Т. N o r b o b o y e V a ekologiya va barqaror taraqqiyot ta’limi

1-shakl. 
Tabiiy resurslar klassijikatsiyasi
0 ‘zbekiston 
Respublikasining 
yer 
osti 
boyliklaridan 
foydalanish masalalarini boshqarishda 
“Yer osti boyliklari 
to‘g‘risida”gi Qonuni 2002-yilning 13 dekabrida, yangi tahrirda 
qabul qilingan. U yer osti boyliklariga egalik qilish, ulardan 
foydalanish va qo‘llash, yer osti boyliklaridan foydalanishda yer 
osti boyliklari, atrof-muhitni muhofaza qilish va ish xavfsizligi 
munosabatlarini tartibga soladi.
-
7 6
-

---

EKOLOGIYA
tp 
Savol va topshiriqlar
» 
i . 
Tabiiy resurs
 tushunchasi nimani anglatadi?
2.
Tabiiy resurslaming qanday turlari mavjud?
3. 
Tugaydigan tabiiy resurslarm
sanab bering?
4. 
Tugamaydigan tabiiy re.surslarg'd
 nimalar kiradi?
16-§. Chiqindilar muammosi
Atrof-muhitni 
ishlab 
chiqarish 
va 
iste’mol 
qilish 
chiqindilaridan muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona va 
kompleks foydalanish hamda ekologik toza texnologiyalami 
amaliyotga tatbiq etish muammolari, ayni chog‘da, dolzarb 
hisoblanadi. Energetika, rangli va qora metallurgiya, kimyo 
sanoati va qurilish industriyasi obyektlari chiqindilarni hosil 
qiluvehi, 
atrof-muhitni 
iflosiantiruvchi 
asosiy 
manbalar 
hisoblanadi.
Shaharlarda qattiq maishiy chiqindilar va katta o ‘lchamli 
axlatlar yig‘ilmoqdaki, ular o ‘z vaqtida va to ‘g‘ri olib 
chiqilmasa hamda zararsizlantirilmasa, atrof tabiiy muhitni 
jiddiy ifloslantirishi mumkin.
Qattiq maishiy chiqindilarning chiqindixonalarda to ‘planib 
qolishi, changlaming hosil bo‘lishiga va yoqimsiz hidlarning 
tarqalishiga olib keladi. Bir qator mamlakatlarda chiqindilarni 
utilizatsiya qilish - kuydirish, poligonlarga ko‘mish yoki 
yig‘ish, shuningdek kompostlash texnologiyalari bilan amalga 
oshiriladi (2-jadval).
0 ‘zbekistonda har yili 100 million tonnadan ortiq sanoat 
chiqindilari hosil bo‘ladi, ularning 14 % i toksik (zaharli) 
toifaga mansub hisoblanadi. Bundan tashqari, Respublikamiz 
hududida va unga yaqin hududlarda radioaktiv rudalami qazib
-
7 7
-

---

EKOLOGIYA
olish o ‘tgan asming 40-yillarida kuchaygan. 
Shu davr 
mobaynida 150 ga yaqin radioaktiv ifloslanish maydonlari 
pay do b o ‘ldi. 0 ‘zbekistonning Andijon viloyatidan 30 kilometr 
uzoq masofada joylashgan Q irg'iziston Respublikasining 
Maylu-Su daryosi qirg‘oqlari bo‘ylab joylashgan umumiy hajmi 
2,5 million m3 b o ‘lgan radioaktiv chiqindilar ko‘milgan 23 ta 
ombor va 13 ta balanslangan rudalar to ‘plamlari mintaqaviy 
ekologik falokat yuzaga kelishida katta xavfga ega. Sel kelishi 
va yer ko‘chishi hollari yuz berganda radioaktiv chiqindilar 
Maylu-Su, Qoradaryo va Sirdaryo suvlariga tushishi mumkin, 
bu esa 1,5 million kishi yashaydigan 300 km2 maydondagi 
0 ‘zbekiston hududini radioaktiv chiqindilar bilan ifloslanishiga 
olib keladi. Radioaktiv chiqindilar tarkibini radionuklidlar va 
sinov 
maydonlaridagi 
yadro 
portlashlar 
tashkil 
etadi. 
Radionuklidlar 
o ‘zidan 
radioaktiv 
nur 
chiqaradigan 
elementlarning izotoplari hisoblanadi. Ancha xavfliroq sanalgan 
radioaktiv moddalarga stronsiy-90 va seziy-137 izotoplari 
kiradi. Ular inson organizmining qon va suyak ko‘migi, 
oshqozon-ichak, 
teri 
qoplami 
va 
o ‘pkasida 
patologik 
o‘zgarishlami olib keladi.
Markaziy Osiyo davlatlari transchegaraviy hududlaridagi 
radioekologik holat ziddiyatini pasaytirish maqsadida 1996-yil 
5-aprelda (Toshkent), 1999-yil 17-iyulda (Bishkek), 1999-yil 
17-dekabrda (Dushanbe) hamkorlikdagi ishlar bo‘yicha bitimlar 
imzolanib, harakat Dasturlari haqida 
qarorlar chiqarilgan. 
Hozirgi paytda, Mayluu-Suu daryosi vodiysida reabilitatsiya 
ishlari davom etmoqda.
Chiqindilar hosil bo‘ladigan korxonalar ustidan davlat 
nazoratini “Chiqindilar to ‘g‘risida” gi (2002-yil) Qonunga
- 7 8 -

---

EKOLOGIYA
muvofiq, 0 ‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish 
aavlat qo‘mitasi amalga oshiradi.
2-jadval. Dunyo mamlakatiari bo‘yicha maishiy chiqindilarni