О л и й ЎҚув юрт л а р и н и н г

40
.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

феъл. У феълдин Г)о|цқ;| с'ў;!.л;
1
|)
1 , 1
бирнкиб дўшма феъл 
ҳосил қилишда кенг дўллаиади.
Бўшаган ерларнинг багрини нлугларпиаг ўткир тиғ- 
лари тилка-пора қилмоқда. (Ҳ. Паапр.)
тилка-пора қилмоқ: 
ясалиш усули — комнозиция. 
Иккн компонентдан тузилган. Бирппчи компокшт жуфт 
от (тилка-пора). Бунда ҳам кейинги компопспт қилмоқ 
феъли. Уни -ла ясовчиси билан алмаштирнш мумкнн: 
тилка-пора қилмоқ — тилка-пораламоқ. Ясалма — от + 
феъл типида ясалган қўшма феъл.
Дадам янги кўйлак олиб бердилар. (Ойбек.) 
олиб бермоқ: ясалиш усули — композиция. Ясалма— 
феъл + феъл типида ясалган қўшма феъл. Ясалмаиинг 
маъноси ҳар икки компонент маъноларининг йиғиндиси- 
дан келиб чиқади.
Усмонжон гуноҳкорона жилмайди. (С. Зуннунова.) 
гуноҳкорона: ясалиш усули — аффиксация. 
Ясовчи 
асос гуноҳкор — сифат. -она равиш ясовчи аффикс. Гу- 
ноҳкорона сўзининг ясалишига асос бўлган қисмнинг 
ўзи ҳам ясама сўз. Унинг ясалиш усули ҳам аффикса- 
ция усули. Бунда ясовчи асос — гуноҳ, ясовчи аффикс— 
-кор.
ЭТИМОЛОГИҚ ТАҲЛИЛ
Этимологик таҳлил орқали сўзнинг дастлабки маъ- 
носи, 
унинг тузилиши, ясалиш усули ва воситалари 
аниқланади. Ҳозирги ўзбек тилидаги бир қисм кўп бў- 
ғинли сўзларнинг тарихан ясама бўлганлигини осон- 
ликча аниқлаш мумкин: ўзак ўз лексик 
маъносини, 
аффикс эса сўз ясалиши ёки грамматик маъносини сақ- 
лаган бўлади. Бошқа бир группа сўзлар борки, улар кўп 
бўғинли бўлишларига қарамасдан, ҳозирги тил нуқтаи 
назаридан таркибий қисмларга ажралмайдн. Бундай 
ҳолларда этимологик таҳлил орқали, баъзан жуда қн- 
йинчилик билан, уларнииг таркиби аниқланади. 
Тил- 
да таркибини умуман аниқлаб бўлмайдигап сўзлар ҳам 
бор.
Этимологик таҳлилда ҳам сўз морфемаларга ажра- 
тнлади, лекин уни морфологик таҳлил билан бир деб 
бўлмайди, чункц бу икки хил таҳлил маълум белги- 
хусусиятларига кўра бир-биридан фарқ қилади. Мор- 
фологик таҳлилда маъноли қисмларга ажралмайдиган
41
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

сўз формалари этимологик таҳлилда бўлакларга ажра- 
лиши мумкин. Шунга кўра, кўп морфемали этимологик 
сўз морфологик таҳлилда ўзак деб ҳаралади. Этимоло- 
гик таҳлил тил соҳасида кенг билимни талаб цилади, 
у тил ҳодисаларига эътибор билан қараб боришни та- 
қозо этади.
Таҳлилни чуқур этимологик анализ талаб ҳилмайди- 
ган, осонгина морфемаларга ажраладиган, морфемала- 
рининг маъносини аниклаш унча қийин бўлмаган сўз- 
лардан бошлаш лозим. Акс ҳолда этимологик таҳлил 
студентда қизиқиш уйғотмайди ва зерикарли ишга 
айланади. 
1
Этимологик таҳлил «Сўз ясалиши», «Морфологияга 
кирқш», «Лексикология» бўлимлари ўрганилаётганда 
ўтказилиб турилса, мақсадга мувофиқ бўлади.
Этимологик таҳлил тартиби
1. Сўзнинг ҳолати (ҳозирга ўзбек адабий тили нуқ- 
таи назаридан ва тарихан морфемаларга ажралиш- 
ажралмаслиги).
2. Морфемаларнинг маънолари: ўзакнинг этимологик 
ва ҳозирги маъноси.
3. Сўз тарихида юз берган фонетик ўзгаришлар (то- 
райиш, товуш ортиши, ассимиляция, метатеза ва ҳ.)
4. Уз ёки ўзлашма қатламга мансублиги.
Этимологик таҳлил намунаси
Биз рус тилини севиб ўрганамиз. 
ўрган — феъл. Ҳозирги ўзбек тилида 
маънсли бў- 
лакларга ажратилмайди. Тарихан ўрган ясалма бўлиб, 
у уч морфемага ажралади: ўгр-а-н;
ўг — ақл, насиҳат маъносидаги сўз, от туркумига 
киради. Қиёсланг: ўгит — насиҳат. Бироқ даврлар ўти- 
ши билан ўг истеъмолдан 
чиқиб кетган. -ра — феъл 
ясовчи аффикс. -н феълнинг ўзлик нисбатини ҳосил қи- 
лувчи аффикс. Сўзнинг дастлабки маъноси: насиҳатга