О л и й ЎҚув юрт л а р и н и н г

қулоқ сол, ақл ол;
сўзда метатеза ҳодисаси юз берган, яъни ўгран — 
ўрган. Бундай ўзгариш натижасида қадимги ясама сўз 
бўлинмас, ясама экани билинмас ҳолга келиб қолган.
42
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Қардош туркий тилларнинг кўпларида у ўгран, уйран 
шаклида ишлатилади. Қиёсланг: туркча ўгрен; қозоқча 
уйрену; уйғурча ўргатмак;
сўз туркий тилларга тегишли, ўз қатламга киради. 
тилак — от туркумига қарашли абстракт 
маъноли! 
сўз. Ҳозирги ўзбек тилида икки морфемадан иборат, 
яънн тила-к, тила — ўзак, -к от ясовчи аффикс. тилак 
тарихан уч морфемали ясама сўз бўлган: тил-а-к, тил— 
сўз, нутқ, тила — қадимда тил сўзидан ясалган феъл.: 
тил-а. Бундаги ясовчини -ла деб тасаввур қилиш керзк. 
Қатор келгаи икки л товушидан бири талаффузда ту- 
шиб, сўз торайган бўлиши мумкин. Қиёсланг:. тиллаш- 
моқ — гаплашмоқ, 
тил — сўз, гап, нутқ: 
тил-(л)а — 
сўра, сўз орқали бирор мақсадни баён қил. -к феълдан 
от ясовчи аффикс;
асл туркий сўз, бу сўзнинг ўзаги ва ясовчиларидан 
кўриниб турибдм. У билан ўзакдош тиланчи, тилов, ти- 
ламоқ каби сўзлар мавжуд.
Кўп ўртоқларимиз шиддатли жангда қурбон бўлди. 
(Шуҳрат.)
ўртоқ — шахс оти. Ҳозирги ўзбек тилида морфема- 
ларга ажралмайди. Ҳозирги маъноси: дўст, тенгдош; 
қадимги маъноси шерик, иштирокчи, дўст. Тарихан яса- 
ма сўз ҳисобланади ва икки морфемага ажралади: 
ўрта-қ;
ўрта — ўзак, қадимда ҳам ҳозирги маъносида қўл- 
ланган, яъни ўрта «середина, -қ от ясовчи аффикс. Бу 
ясовчи қадимги туркий тилда кенг тарқалган. Л. 3. Бу- 
дагов ўртоқ сўзининг бир қанча маъноларини келтира- 
ди: умумий, тенг бўлинган, бирга, иштирокчи, шерик, 
улушчи, ўртоқ (оби^ий, пополам, вместе, участник, доль- 
шик, товариш,... 
(«Сравнительньш словарь турецко- 
татарских наречий» 1. 122-бет). Тарихий 
манбаларда 
ўртоқламоқ, ўртоқлашмоқ сўзлари берилиб, маъноси 
шерик бўлмоқ деб изоҳланган. Худлас, ўртоқ қадимда 
ўрта сўзидан -қ орқали ясалган отдир;
тарихий ҳаёти даврида бу сўз айтарли ўзгаришга 
учрамаган. Фақат ўзбек тили қонун-қоидасига биноан 
-қ дан олдинги умумтуркий а > о га айланган. Аммо 
ҳозир унинг компонентлари орасида маъно боғланиши 
йўқолган, туб сўзга айланган;
ўртоқ— умумтуркий сўз. У уйғур, озарбайжон, қо- 
зоқ, қорақалпоқ, татар, бошқирд, олтой, қумиқ, нўғой, 
қирғиз тилларида турли фонетик варнантларда учрайди.
43
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Кўчманчилар чорвасини боқади, деҳқонлар шоли, 
маккажўхори, пахта экишга киришади. (К- Икромов.)
кўчманчи — от туркумига тегишли конкрет маъноли 
сўз. Ҳозирги ўзбек тилида морфемаларга ажралмайди. 
-чи нинг ясовчи морфема эканлиги кўриниб турса ҳам, 
ясовчи асос кўчмон ҳозир ишлатилмаслиги учун бу сўз 
маъноли ҳисмларга ажратнлманди. Этимологик жиҳат- 
дан уни морфемаларга ажратнш мумкин: кўч-ман-чи. 
Кўч — ўзак, -мон (-ман) шахс оти ясовчи. Кўч: 1) кўчи- 
риладиган юк; 2) буйруҳ феъли. Кўчмон — кўчни олиб 
юрувчи киши (ясалма кўч нинг кейинги семаси асосида 
ясалган). -чи шахс оти| ясовчи аффикс.
Миркомилнинг тўппончасидаги етти ўқ бирпасда ту- 
гади. (К. Икромов.)
тўппонча — ҳозирги ўзбек адабий тилида морфема- 
ларга ажралмайди. У порох билан ишловчи отиш қу- 
ролининг бир тури, -ча нинг модал 
форма ясовчи 
аффикс эканлиги сезилади. Бироқ сўзнинг қолган қисми 
ёлғиз қўлланмайди. Этимологик нуқтаи назардан қа- 
ралганда, бу сўз икки морфемага ажралади: тўппон-ча.