О л и й ЎҚув юрт л а р и н и н г

сти л и сти к ТАҲЛИЛ
Стилистика тил ва нутқ услубларини ўрганади. Уннпг 
предмети 
«тил стиллари; 
тилнинг луғат составида, 
фразеология, морфология ва синтаксисда мужассамлаш- 
ган ифода воситалари; бадинй, илмий, публицистик ва 
бошқа асарларнинг услублари; баъзи бир стилларга 
хос бўлган бадиий тасвир приёмларидир». (А. Ефимов.) 
Стилистика функционал стилистика, амалий стилистика, 
бадиий адабиёт стилистикаси, граммагик стилистика, 
фонетик стилистика каби тармоқлардан иборатдир.
Д. Э. Розенталнинг кўрсатишича, 
«тил стилларн 
ҳақнда умумий маълумот; тил воситаларннинг эмоцио- 
нал-экспресснв бўёғини баҳолаш; тил воситаларининг 
синонимиясм амалин 
стилистиканинг асосини ташкил 
этади». Амалий стилнстика нутқнинг ҳар бир конкрет 
кўринишида тил воситаларини назарий ўрганиш орқа- 
ли улардан фойдаланишнинг усуллари ва формаларшш 
тадқиқ этади. Тилнииг лексик ва грамматик воситаларн 
амалий стнлистика учун кўнроқ, фонетика ва сўз яса- 
лишп ресурслари эса камроқ материал беради.
Узбск тили амалий стнлистикаси ҳозирги ўзбек ада- 
бин тнли стиллари ҳамда стилистик пмкониятларини 
ўрганадн. Педагогика ннститутларида амалий стилпс- 
тика ўқув прсдмети сифатида ўқитилиб келннмоқда. 
Уқув планида 40 соатг.а яқин вақт ажратилган бўлиб, 
унинг кўп қисми амалий машғулотларга берилганднр. 
Амалий машгулотларни тўғри ташкил этиш муҳим аҳа- 
миятга эга. Стилистика бўйича бўладиган амалий маш- 
ғулотларда хилма-хил методик усуллардан фойдалаииш 
талаб этилади. Албатта, ҳамма усулларнинг ҳам асо- 
сида тил воситаларини қиёслаш, солиштириш ва баҳо- 
лаш ётмоғи лозим. Амалий машғулотларда энг яхши 
иш усулларидан бири стилистик таҳлилднр. Стилистик 
таҳлил принципи, ҳажми, тўлалиги ва мақсадига кўра 
ҳар хил бўлади.
Стилистика ўзбек тилшунослигида янги соҳа бўл- 
ганлиги учун унга бағишланган илмий-назарин ва ама- 
лип методик адабиёт кам. Узбек адабий тнли амалий 
стилистикасидан олий мактаблар учун дарслик яратил- 
маган. (Аивар 
Шомақсудовнинг 
университетларнинг 
журналистика ва филология факультетлари учун мўл- 
жалланган икки қисмдан иборат «Узбек тили стилис- 
тикаси»ни ҳисобга олмаганда. Бу қўлланма ҳам кенг,
12— 2384
177
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

оммавий нашр этилмаган). Бу ҳол етилистик таҳлил 
структурасини белгилашда анча ҳийинчилик туғдиради. 
Стилистик таҳлил олдига Қўйнладигап талаблар нима- 
лардан иборат бўлиши керак ва уларни қандай методик 
приёмлар орқали амалга оширса бўлади? Стилистик 
таҳлилда стилистиканчнг қайси соҳалари кепгроқ ва 
қайси соҳалари камроқ акс этиши ксрак? каби масала- 
лар назарий ва мстодик жиҳатдан ншлаб чиқилмаган. 
Стилистик таҳлпл олдига қўнилгаи талаблар, бизнинг- 
ча, стилистикапинг ҳамма 
соҳаларини ўзида қамраб 
олиши лозим. Унда лексик, фопетик, морфологик, син- 
тактик стилистика ўз аксини тоииши зарур. Стилистик 
таҳлил қуйндаги талаблар асосида ўтказилиши мумкин:
1) текстнинг иутқ стилларига .ҳослигиии аниқлаш;
2) текстдагп эпг кўп маънавий ва стилистик вази- 
фа олган тил воснталаринн аннқлаш;
3) шу текст учун «бегоНа» бўлгаи услубий воснта- 
ларни топиш ва уларнинг стилистик функцияларини 
аниқлаш.
Стилистик таҳлил айрим томонлари билан лексико- 
логик, фонетик, морфологик ва синтактик таҳлилга ўх- 
шайди. Чунки стилистпк таҳлил материал томонидан 
бу таҳлил турларн билаи муштаракликка эга.
Стилистик таҳлил тартиби
1. Текстнинг қайси нутқ услубига хослиги (китобий 
услублар, илмий услуб ва ҳоказо).
2. Уша услубни белгиловчи воситалар.
3. Тил услублари (фонетик, лексик, грамматик). 
Бунда:
а) фонетик стилистикага хос (урғунинг ўрни, товуш 
ўзгартириш, товуш орттириш ва ҳоказо) воситалар;
б) лексик стнлистикага хос (синоним, омоним, ан- 
тоним; тарихий, эскирган ва янги сўзлар; фразеологизм, 
диалектизм, профессионализмлар ва ҳоказо) восита- 
лар;
в) морфологик стилистикага хос (форма ясовчи 
қўшимчалар) воситалар;
г) синтактик стилистикага хос (сўз бирикмалари, 
гап типлари, гапда сўз тартиби, синтактик синонимия, 
синтактик омонимия ва ҳ.) воситалар кўрсатилади ва 
уларнинг стилистик функцияси аииқланади.
178
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Кўринадики, стилистик таҳлил талаблари ниҳоятда 
кўп ва мураккаб. Шунга кўра, таҳлил учун текст тан- 
ланганда хилма-хилликка, текстнинг кўп талабли бў- 
лишига эътибор ҳаратилиши зарур.
Стилистик таҳлил намуналари
Биринчи мисол: «Ғуломжон гапга аралашмади, қо- 
вундан ҳам ёйилиб емади. Хирмон орқасидаги токзорда 
сайраётган булбул ноласига ҳуши кетиб ўтирди, тез-тез 
ўша томонга қараб, булбулни хаёл кўзлари билан қи- 
дирар эди. Шу қарашларнинг бирида хирмонга пахта 
кўтариб келаётган бир аёлни 
кўриб қолди. Аёлнинг 
боишда эски чопон бор эди. У пахтасини келтириб хир- 
мондаги энг катта тўпга тўка бошлади. Ғуломжон унинг 
оппоқ момиқ қўлларини кўриб: «Еш экан», деб ўйлади. 
Аёл пахтасини тўкиб бўлгунча, Ғуломжон унга ер ос- 
тидан разм солиб турди. У этакка илашиб қолган пах- 
таларни қоқаётганда, бошидаги чопон бирдан сирғалиб 
тушиб кетди. Ғуломокон унинг жамолини кўриб сурат 
бўлиб қолди. Ўн беш-ўн олти ёшларда, юзлари ишр- 
мондай чиройли қиз эди. Ғуломжоннинг тикилиб тур- 
ганлигини сезгандек, у ҳам чопонини ола туриб, йигит- 
га ер остидан қараб қўйди. Шунда кўзлари тўқнашди, 
Ғуломжоннинг юраги жиғ этиб кстди. Қиз унга бир 
табассум ҳадя 
қилиб 
хирмондан тез чиқиб кетди». 
(М. Исмоилий.)
1. Текст бадний адабиёт услубига тегишли.
2. Ғуломжоннинг 
Ҳаётхонни биринчи 
бор кўриш 
воқеаси турли бадиий воситалар орқали тасвирланган. 
Ғуломжоннинг дастурхон ёнидаги хаёл ва кечинмала- 
ри, булбул товушига маҳлиё бўлиши (гапга аралашма- 
ди, қовундан ҳам ёйилиб 
емади, ...булбул ноласига 
ҳуши кетиб, ...булбулни хаёл кўзлари билан қидирар), 
нотаниш аёлнинг қўлини кўргач, олдинги фикрининг ўз- 
гариши (...унинг оппоқ момиқ қўлларини 
кўриб, «ёш 
экан», деб ўйлади), аёл пахтасини тўкаётганида, унга 
билдирмасдан қараб туриши (унга ер остидан разм со- 
либ турди), бошидан тўни тушиб кетгаи қизга унинг 
қараб қолиши (...Жамолини кўриб сурат бўлиб қол- 
ди), қизнинг ҳусни 
(юзлари ширмондай 
чиройли...), 
унинг йигитга сездирмасдан қараши (...йигитга ер ос- 
тидан қараб қўйди), йигит ва қизпииг кўзлари тўқнаш 
келиб қолиши, бу ҳолатнинг Ғуломжопга таъсири (юра- 
ги жиғ этиб кетди), йигитнинг қизга ёққанлигининг жа-